Հոդվածը տպագրվել է OSCE “Ընտրված նյութերի ժողովածու – ՈՒսուցում Ազգային Ժողովի մշտական հանձնաժողովների փորձագետների համար, Երևան 2004թ.” գրքում, էջ` 69-85
Հոդվածի հեղինակ` Վարդան Պողոսյան
1. Նախագահակա՞ն թե պառլամենտական համակարգ բանավեճը
Չնայած որ "նախագահակա՞ն թե պառլամենտական համակարգ" բանավեճն ունի երկար տարիների պատմություն, այն առավել մեծ թափ ստացավ 20 - րդ դարի 80 - ական թվականների վերջերին, երբ դեմոկրատացման գործընթացները երրորդ աշխարհում և նախկին սոցիալիստական երկրներում այդ բանավեճը մղեցին պրակտիկ պլան : "Նախագահական թե՞ պառլամենտական համակարգ" նոր բանավեճը սկիզբ առավ Խուան Լինցի հանրահայտ հետազոտությամբ, որն ամբողջությամբ հրապարակվեց միայն 1994 թ. , թեև նրա առաջին տարբերակը ներկայացվել էր դեռևս 1984 թ. :
Լինցը ելնում է այն բանից, որ կառավարման ձևերի և քաղաքական գործընթացի միջև հարաբերակցությունը ավելի մեծ ուշադրության պետք է արժանանա: Քաղաքագիտության անուշադրությունն այս խնդրին նա բացատրում է հիմնականում նրանով, որ բացի ԱՄՆ - ից, կայուն ժողովրդավարական երկրների մեծ մասը պառլամենտական են, և միայն մի քանիսը՝ կիսանախագահական, այն դեպքում, երբ նախագահական երկրների մեծ մասը անկայուն դեմոկրատիաներ կամ ավտորիտար ռեժիմներ են, և այդ պատճառով չեն ընդգրկվել դեմոկրատիային վերաբերող համեմատական հետազոտություններում: Քանի որ այդ երկրներում դեմոկրատիաների կործանման վերլուծությունում կենտրոնական դեր են խաղում սոցիալական, տնտեսական, մշակութային և քաղաքական գործոնները, դրանցում գործնականում որևէ հիշատակում չկա ինստիտուցիոնալ գործոնների մասին: Ի տարբերություն դրա, Լինցի ուշադրության կենտրոնում նախագահական համակարգի քաղաքական տրամաբանությունն է և դրա հետևանքները:
Լինցի 1994 թ. հոդվածը բաղկացած է երեք մեծ բաժիններից, որոնք նվիրված են նախագահական, կիսանախագահական և պառլամենտական ձևերին: Արձանագրելով, որ ժողովրդավարական պետությունների մեծ մասը պառլամենտական է, Լինցը նշում է, որ դա բոլորովին էլ պատահական չէ: ,Պառլամենտական համակարգի, որպես այդպիսին, մանրազնին համեմատությունը նախագահական համակարգի հետ որպես այդպիսին, հանգեցնում է այն եզրակացությանը, որ առաջինն ավելի խթանիչ է կայուն ժողովրդավարության համար, քան երկրորդը: Այս եզրակացությունը հատկապես վերաբերում է քաղաքական առումով խորապես պառակտված և բազմաթիվ քաղաքական կուսակցություններ ունեցող երկրներին: Նման երկրների համար պառլամենտարիզմը ավելի մեծ հույս է տալիս ժողովրդավարության պահպանության համարե :
Նման եզրահանգումը, ըստ Լինցի, բխում է նախագահական ձևի էությունից: Չնայած այն բանին, որ նախագահական և պառլամենտական համակարգերը բազմազան են և դրանց տակ տարբեր հեղինակներ հաճախ տարբեր բաներ են հասկանում, այնուամենայնիվ յուրաքանչյուր համակարգ ունի իրեն յուրահատուկ մի միջուկ, որը թույլ է տալիս դրանց տարբերակումը և սիստեմատիկ համեմատությունը: Պառլամենտական համակարգում միակ դեմոկրատական լեգիտիմություն ունեցող մարմինը պառլամենտն է, և կառավարության իշխանությունը բխում է պառլամենտի վստահությունից, ընդ որում՝ միայն այնքան ժամանակով, որքանով պառլամենտը պատրաստ է աջակցել այդ կառավարությանը: Նախագահական համակարգը հիմնված է հակառակ սկզբունքի վրա: Գործադիրն ընտրվում է ժողովրդի կողմից (ուղղակի կամ անուղղակի ընտրությունների միջոցով) նախօրոք սահմանված (ֆիքսված) ժամկետով և կախված չէ պառլամենտի վստահությունից: Նախագահը, լինելով գործադիր իշխանության ղեկավար, միաժամանակ պետության գլուխն է և չի կարող պաշտոնանկ արվել, բացի իմպիչմենտի հազվադեպ դեպքից:
Նախագահական համակարգի պրոբլեմների մեծ մասը բխում է նրա բնութագրական երկու հատկանիշներից՝ կրկնակի դեմոկրատական լեգիտիմացիայից և ֆիքսված պաշտոնավարման ժամկետներով պայմանավորված կարծրությունից : Բացի այս երկու հիմնական խնդիրներից, Լինցը մատնանշում է նախագահական համակարգի մի քանի այլ առանցքային պրոբլեմներ ևս՝ ,զրոյական արդյունքով խաղըե, նախագահական քաղաքականության ոճը և քաղաքական աութսայդերների պրոբլեմը : Բացի այդ, Լինցը առանձնացնում է մի քանի այլ պրոբլեմներ, որոնք սովորաբար, բայց ոչ անհրաժեշտաբար, կապված են նախագահական համակարգի հետ. ժամկետային սահմանափակումները կամ վերընտրության արգելքը, փոխնախագահի կողմից ավտոմատ կերպով նախագահի պաշտոնը ստանձնելը, կառավարությունը նշանակելու և ազատելու ազատությունը, պետության և կառավարության գլուխների նույնականությունը :
ա) Կրկնակի դեմոկրատական լեգիտիմացիա
Նախագահական համակարգում կան երկու ուղղակի դեմոկրատական լեգիտիմացիա ունեցող մարմիններ՝ նախագահը և պառլամենտը: Եթե պառլամենտի անդամների մեծամասնությունը այլ քաղաքական գծի կողմնակից է, քան նախագահը, ապա այդ մարմիններից ո՞վ է ավելի շատ լեգիտիմացված խոսելու ժողովրդի անունից՝ նախագա՞հը թե պառլամենտը: Նախագահական համակարգը որևէ պատասխան չի տալիս այն հարցին, թե ինչպես պետք է լուծվի կոնֆլիկտը այս դեպքում: Ինչպես ցույց են տալիս բազմաթիվ հետազոտություններ, ԱՄՆ - ը բացառիկ է այս առումով, երբ նրան հաջողվում է խուսափել լուրջ ճգնաժամերից հակադիր մեծամասնությունների դեպքում, հիմնականում ամերիկյան քաղաքական կուսակցությունների բացառիկ բնութագրերի շնորհիվ (նրանք գաղափարականացված և կարգապահ չեն) : Ըստ Լինցի՝ Ժամանակակից քաղաքական կուսակցությունների զարգացումը, հատկապես սոցիալապես կամ գաղափարապես բևեռացված հասարակություններում, այս հակամարտությունը կդարձնի ավելի մեծ ու վտանգավոր:
Թեև նախագահն ընտրվում է ընտրազանգվածի միայն մի մասի կողմից, շատ հաճախ նա իրենց ցուցադրում է որպես ժողովրդի միակ իսկական ներկայացուցիչ: Դրան երբեմն նպաստում է այն հանգամանքը, որ պառլամենտում հաճախ ներկայացված են լինում տեղական օլիգարխական շահերը, և նման պարագայում նախագահի համար ավելի հեշտ է պնդել, որ միայն ինքն է իսկական դեմոկրատական լեգիտիմացիայի կրողը:
Պառլամենտական համակարգում նման խնդիր գոյություն չունի, քանի որ միայն պառլամենտն է ուղղակիորեն ընտրվում ժողովրդի կողմից, և գործադիրը կախված է պառլամենտի վստահությունից: Մեյնվորինգը և Շուգարթը նշում են, որ պառլամենտական համակարգում մրցակցող լեգիտիմությունը կարող է առաջանալ պառլամենտի ստորին և վերին պալատների միջև, ինչպես նաև պառլամենտի կողմից : Այս խնդիրը, սակայն, պառլամենտական համակարգում լուծելի է, և Մեյնվորինգն ու Շուգարթը ընդունում են Լինցի այս փաստարկի էության արդարացիությունը:
բ) Ֆիքսված պաշտոնավարման ժամկետներով պայմանավորված կարծրությունը
Սա, ըստ Լինցի, պառլամենտական և նախագահական համակարգերի միջև ամենաարմատական տարբերությունն է: Նախագահական համակարգը կարծրություն է մտցնում քաղաքական գործընթացի մեջ, մինչդեռ պառլամենտական համակարգը ավելի ճկուն է, քանի որ կառավարությունները կախված են պառլամենտի վստահությունից: Նախագահական համակարգում փոփոխված իրավիճակին հարմարվելը ծայրահեղ դժվար է: Այն նախագահը, որը կորցրել է իր կուսակցության կամ ժողովրդի վստահությունը, չի կարող փոխվել, երբ բևեռացումը երկրում հասնում է վտանգավոր աստիճանի: Նախագահը չի կարող ուժեղացնել իր դիրքերը՝ վստահության հարց դնելու կամ պառլամենտը լուծարելու միջոցով: Այն, ինչը պառլամենտական համակարգում ավարտվում է կառավարության փոփոխությամբ, նախագահական համակարգի դեպքում կարող է վերածվել ռեժիմի ճգնաժամի : 1950 - 2000 թթ. 19 լատինամերիկյան երկրներում տեղի են ունեցել 45 ճգնաժամեր, որոնցից 23 - ն ավարտվել են զինվորականների միջամտությամբ :
Նախագահական համակարգի կարծրությունը ակնհայտ է նաև նախագահի մահվան կամ հիվանդության դեպքերում: Վերջին դեպքում գայթակղություն կա հիվանդությունը մինչև պաշտոնավարման ժամկետի ավարտը թաքցնել: Նախագահի մահվան, հրաժարականի, իմպիչմենթի կամ հիվանդության դեպքում սահմանադրությունը հաճախ նախատեսում է ավտոմատ ձևով փոխնախագահի կողմից նախագահի պաշտոնի ստանձնումը: Բայց փոխնախագահության ինստիտուտը, որն այդքան հաջողությամբ աշխատում է ԱՄՆ - ում, կարող է լավ չաշխատել այլ երկրներում: Փոխնախագահի թեկնածությունը հաճախ առաջադրվում է տարբեր քաղաքական ուժերի դիրքերը հավասարակշռելու համար, և նրա հայացքները հաճախ կարող են տարբերվել նախագահինից: Երբեմն նախագահն այս պաշտոնում առաջադրում է թույլ ֆիգուրա, որպեսզի հետագայում խուսափի փոխնախագահի իշխանական նկրտումներից: Նախագահական համակարգում որևէ երաշխիք չկա, որ ընտրողները կամ քաղաքական առաջնորդները կքվեարկեին այն փոխնագահների օգտին, եթե նրանք առաջադրվեին նախագահի պաշտոնում:
Լինցը փաստում է, որ նախագահական համակարգը անխուսափելիորեն պրոբլեմատիկ է, քանի որ այն գործում է ,հաղթողն ստանում է ամեն ինչե սկզբունքի համաձայն, որը քաղաքականությունը վերածում է ,զրոյական արդյունքով խաղիե: Նախագահական համակարգում հաղթողն ստանում է ամբողջ իշխանությունը, իսկ պարտվողը՝ ոչինչ: Նախագահական ընտրությունների նման բնույթը սերտորեն կապված է նախագահի պաշտոնավարման ֆիքսված ժամկետի հետ: Հաղթողները և պարտվողները անփոփոխ սահմանված են ամբողջ նախագահական մանդատի համար: Իշխանությունը միակողմանի կենտրոնանում է հաղթողի ձեռքում, մինչդեռ պարտվողը որևէ լծակ այլևս չունի : Այս փաստարկի դեմ Մեյնվորինգը և Շուգարթը նշում են, որ պարտված կողմը կարող է փորձել մեծամասնություն ստանալ պառլամենտում, ինչը, ճիշտ է, թույլ չի տալիս, որ պարտված կուսակցությունը կամ կոալիցիան թելադրի իր քաղաքականությունը, սակայն նրան հնարավորություն է տալիս սահմանելու այն շրջանակները, որոնց մեջ կարող է իրականացվել քաղաքականությունը: Մյուս կողմից, վեստմինսթերյան տիպի պառլամենտական դեմոկրատիաներում ,հաղթողն ստանում է ամեն ինչե սկզբունքը, ըստ Մեյնվորինգի և Շուգարթի, ավելի ուժեղ է, քան նախագահական համակարգում : Այս սկզբունքը, ըստ նրանց, առաջին հերթին կախված է ոչ թե կառավարման համակարգից, այլ ընտրական և կուսակցական համակարգերից:
Նախագահական համակարգի երկու արմատական թերությունները, ինչպես նաև ,հաղթողն ստանում է ամեն ինչե սկզբունքը, արտացոլում են այդ համակարգի ինստիտուցիոնալ կողմերը: Լինցի հաջորդ երկու փաստարկները նախագահական համակարգի դեմ (նախագահների քաղաքական ոճը և աութսայդերների պրոբլեմը) վերաբերում են այն բանին, թե ինչ բնորոշ գծեր ունի քաղաքական մրցակցությունը նախագահական համակարգում: Նախագահի քաղաքական ոճը նախագահական համակարգում հաճախ պայմանավորված է նրանով, որ նա իր իշխանության և առաքելության մասին ունի չափազանցված պատկերացումներ: Ունենալով ժողովրդի մանդատը և իր պաշտոնավարման ընթացքում կախված չլինելով որևէ մեկից, նա հաճախ պատրաստ չէ որևէ փոխզիջման: Քաղաքական աութսայդերների ընտրության հավանականությունը նախագահական համակարգում ավելի մեծ է, քան պառլամենտականում, ինչը կարող է հանգեցնել լուրջ հետևանքների: Նման նախագահները, որոնք քաղաքական կուսակցություններից ավելի քիչ են կախված և նրանց քիչ են պարտական, հաճախ վարում են պոպուլիստական քաղաքականություն: Նման վտանգն ավելի փոքր է կայուն կուսակցական համակարգեր ունեցող երկրներում, թեև այն բացառված չէ :
Նախագահական երկրների սահմանադրությունները հաճախ հիմնվում են հակասական սկզբունքների և ենթադրությունների վրա: Մի կողմից նրանք մտադիր են ստեղծել ուժեղ, կայուն և դեմոկրատական լեգիտիմացիա ունեցող գործադիր իշխանություն, իսկ մյուս կողմից նախագահական երկրների սահմանադրությունները արտացոլում են իշխանության անձնավորման նկատմամբ խորը անհանգստություն, որից խուսափելու հիմնական միջոցը նրանք ընտրում են վերընտրության արգելքը (առաջին կամ երկրորդ պաշտոնավարման ժամկետից հետո): Նման սահմանափակումը երբեմն նախագահին ստիպում է հնարավորինս շուտ իրականացնելու իր ծրագրերը, ինչը կարող է բացասական ազդեցություն ունենալ նրա կառավարման ոճի վրա (շտապողականություն, ֆինանսական միջոցների շռայլ ծախսումներ, ռիսկային գործողություններ և այլն) :
Նախագահական համակարգի մեկ այլ թերություն կառավարության ղեկավարի և պետության գլխի պաշտոնների միավորման մեջ է: Լինելով գործադիր իշխանության ղեկավար և ընտրվելով ընտրողների միայն մի մասի կողմից, նախագահը չի կարող խաղալ հաշտարարի և միջնորդի այն դերը, ինչը հատուկ է պառլամենտական երկրներին:
Չնայած այն բանին, որ Լինցի հոդվածը առիթ դարձավ բազմաթիվ հետազոտությունների ու քննադատությունների, նրա փաստարկների հիմնական մասը, հատկապես ինչը վերաբերում է նախագահական համակարգի կարծրությանն ու կրկնակի լեգիտիմության վտանգներին, գրեթե համընդհանուր ճանաչում են գտել: Մեյնվորինգը և Շուգարթը հիմնականում համաձայնվում են Լինցի հինգ փաստարկներից չորսի հետ (բացառութուն է կազմում ,հաղթողն ստանում է ամեն ինչե փաստարկը) և իրենց հիմնական ուշադրությունը կենտրոնացնում են նախագահական համակարգի բարելավման վրա: Մեյնվորինգը հատկապես կարևորում է կուսակցական համակարգի գործոնը և իր հետազոտություններում գալիս այն եզրակացությանը, որ նախագահական համակարգը հատկապես վտանգավոր է բազմաթիվ կուսակցությունների առկայության դեպքում :
Բազմաթիվ էմպիրիկ հետազոտությունները հիմնականում հաստատում են նախագահական համակարգի նկատմամբ պառլամենտականի առավելության թեզը: Ըստ Արենդ Լիյպհարթի , 1999 թ. աշխարհի 36 դեմոկրատիաներից 31 - ը պառլամենտական են, 4 - ը՝ նախագահական (ԱՄՆ, Կոլումբիա, Կոստա Ռիկա, Վենեսուելա), իսկ մեկը՝ Շվեյցարիան, ունի հիբրիդ կառավարման ձև: Քանի որ Լիյպհարթը չի ընդունում կիսանախագական կառավարման ձևի կատեգորիան, նա պառլամենտական երկրների թվին է դասում նաև Ֆրանսիան, Ֆինլանդիան, Պորտուգալիան, Ավստրիան, Իսլանդիան և Իռլանդիան: Ընդ որում, Ֆրանսիան Լիյպհարթը դասում է նախագահական երկրների թվին այն ժամանակահատվածում, երբ նախագահը փաստացի գործադիր իշխանության ղեկավարն է: Իսրայելը, որը մինչև 2001 թ. կիսապառլամենտական էր, Լիյպհարթը նույնպես դասում է նախագահական երկրների թվին: Իմ դասակարգմամբ նույն այդ 36 երկրներն ըստ կառավարման ձևերի բաշխվում են հետևյալ կերպ՝ պառլամենտական - 28, կիսանախագահական - 3 (Ֆրանսիա, Պորտուգալիա, Ֆինլանդիա), նախագահական - 4 (ԱՄՆ, Կոստա Ռիկա, Կոլումբիա, Վենեսուելա) և 1 ինքնատիպ կառավարման ձևով երկիր՝ Շվեյցարիա: Ավելացնենք, որ այս ընթացքում Կոլումբիան ու Վենեսուելան ժողովրդավարության տեսանկյունից հետընթաց են ապրել և ըստ Freedom House - ի 2004 թ. դասակարգման պատկանում են մասամբ ազատ երկրների թվին :
Ալֆրեդ Ստեփանը և Սինդի Սկաչը իրենց 1993 թ. հրատարակած հայտնի հոդվածում փորձեցին էմպիրիկ փաստերի օգնությամբ ապացուցել, որ պառլամենտական համակարգերն ավելի նպաստավոր են դեմոկրատական կոնսոլիդացիայի համար, քան նախագահականները: Ըստ նրանց՝ 1979 - 1989 թվականներին 43 կոնսոլիդացված դեմոկրատիաներից միայն հինգն էին նախագահական: Ըստ Մեյնվորինգի , 1945 - 1992 թթ. ժամանակահատվածում 31 նախագահական երկրներից միայն յոթն են կայուն եղել (առնվազն 25 տարվա ընթացքում), այն դեպքում, երբ 44 պառլամենտական երկրներից կայուն են եղել 25 - ը: Ստեփանի և Սկաչի բերած ամենատպավորիչ տվյալն այն է, որ 1945 - 1979 թթ. ընթացքում անկախություն ձեռք բերած 93 երկրների թվին պատկանող 36 նախագահական և 3 կիսանխագահական երկրներից և ոչ մեկը չի դարձել կայուն ժողովրդավարական երկիր, մինչդեռ 1980 - 1989 թթ. ժամանակահատվածում կայուն ժողովրդավարական է եղել 15 պառլամենտական երկիր: Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության անդամ չհանդիսացող 53 երկրների թվում, որոնք 1973 - 1989 թթ. ժամանակահատվածում առնվազն մեկ տարի դեմոկրատական են եղել, գոյություն է ունեցել 28 պառլամենտական և 25 նախագահական երկիր: Եթե նախագահական երկրներից միայն հինգն են (20 տոկոս) առնվազն տաս տարվա ընթացքում եղել դեմոկրատիաներ, ապա պառլամենտական երկրների թիվը 17 է եղել (61 տոկոս): Այդ նույն ժամանակահատվածում 10 նախագահական երկրում տեղի է ունեցել ռազմական հեղաշրջում (40 տոկոս), այն դեպքում, երբ պառլամենտական երկրներից ռազմական հեղաշրջում է կատարվել միայն 5 - ում (18 տոկոս): Պժևորսկու և Քեյբաբի վերջին էմպիրիկ ուսումնասիրությունները հիմնականում հաստատում են այն թեզը, որ պառլամենտական երկրների՝ ավտորիտարիզմից և դիկտատուրաներից խուսափելու հնարավորությունները շատ ավելի մեծ են :
2. Կիսանախագահական կառավարման ձևը
Ֆրանսիական V Հանրապետության հաջողությունը շատ գիտնականների ու քաղաքագետների ուշադրությունը կենտրոնացրեց ֆրանսիական մոդելի վրա՝ որպես այլընտրանք ինչպես նախագահական, այնպես էլ պառլամենտական համակարգերին: Կիսանախագահական ձևի կողմնակիցների տեսակետից այն լուծում է նախագահական համակարգի երկու հիմնական թերությունները՝ գործադիր և օրենսդիր իշխանությունների հակամարտությամբ պայմանավորված փակուղին և նախագահական համակարգի կարծրությունը, ինչպես նաև պառլամենտական համակարգին բնորոշ կառավարությունների անկայունությունը, ինչը հատկապես կարևոր է անցումային շրջանում գտնվող նորանկախ երկրների համար: Այս առավելությունները հիմնականում արտածված են ֆրանսիական փորձից: Քանի որ կիսանախագահական կառավարման ձևն ինքնին միասեռ չէ և կարող է բաժանվել առնվազն երկու ենթակատեգորիաների , ինչպես նաև առաջացնել բազմազան քաղաքական պրակտիկաներ, ապա որևէ առավելություն նշելիս միշտ պետք է հաշվի առնել, թե որ մոդելն է պարունակում այս կամ այն առավելությունը և քաղաքական ուժերի որ կոնֆիգուրացիայի դեպքում:
ա) Կիսանախագահական համակարգի ճկունությունը
Ըստ բազմաթիվ հետազոտողների, ճկունությունը կիսանախագահական համակարգի հիմնական առավելությունն է: Ջ. Սարտորին նշում է, որ այս համակարգի առավելությունն այն է, որ այն ունի ,երկու շարժիչե՝ նախագահ և պառլամենտի վրա հենվող վարչապետ: Եթե նախագահն ունի պառլամենտական մեծամասնության աջակցությունը, ապա նա ապահովում է կառավարության ամուր ղեկավարումը: Եթե կառավարությունը ղեկավարվում է պառլամենտի աջակցությունը վայելող վարչապետի կողմից, ապա նախագահը երաշխիք է հանդիսանում իշխանության ծայրահեղ կենտրոնացման դեմ :
Իրականությունը, սակայն, շատ հեռու է նման իդիլիայից: Մինչև օրս Ֆրանսիայում իշխանությունը, որպես կանոն, կենտրոնացվել է նախագահի ձեռքում այնքան մեծ չափով, որն իր օրինակը չունի ոչ մի այլ ժողովրդավարական երկրում: Պառլամենտական մեծամասնության աջակցությունը վայելող նախագահը տարբերվում է ինչպես պառլամենտական երկրների վարչապետներից, այնպես էլ ամերիկյան տիպի նախագահից: Պառլամենտական համակարգում վարչապետը կախված է իրեն աջակցող մեծամասնությունից, իսկ Ֆրանսիայում՝ ոչ: Ի տարբերություն ԱՄՆ - ի, ֆրանսիական նախագահը նման դեպքերում մշտապես վայելում է պառլամենտական մեծամասնության աջակցությունը: Մեծամասնության իշխանության ղեկավարը լինելու դեպքում Ֆրանսիայի նախագահը, ըստ Ժ. Վեդելի, իր ձեռքում կենտրոնացնում է ԱՄՆ - ի նախագահի և բրիտանական վարչապետի լիազորություններն ու իշխանությունը, իսկ համակարգը դառնում է ուլտրանախագահական :
,Համակեցությանե դեպքում նախագահը խաղում է ոչ թե խաղի դեմոկրատական կանոնների երաշխավորի դեր, այլ խանգարողի և ընդդիմության ղեկավարի դեր: Ինչպես ցույց է տալիս արևելաեվրոպական երկրների պրակտիկան, համակեցությունը լուրջ փորձություն է ժողովրդավարության քիչ փորձ ունեցող երկրների համար: Շատ բան կախված է տվյալ երկրի քաղաքական կուլտուրայից և գործող անձանց պատրաստակամությունից՝ հարգելու սահմանադրությունը և դեմոկրատական խաղի կանոնները : Այսպիսով, կիսանախագահական ձևը բավարար լուծում չի տալիս կրկնակի դեմոկրատական լեգիտիմության պատճառով առաջացող տարբեր մեծամասնությունների հակադրության խնդրին:
բ) Գործադիր իշխանության կայունությունը
Ֆրանսիական կառավարությունների կայունությունն ավելի մեծ չէ, քան մաժորիտար պառլամենտական դեմոկրատիաներինը: Էլ ավելի փոքր է կառավարությունների կայունությունը Ֆինլանդիայում (45 կառավարություն 54 տարում 1944 - 1998 թթ.) և Պորտուգալիայում (14 կառավարություն 20 տարում՝ 1976 - 1998 թթ.): Ֆրանսիայում կառավարությունների հաճախակի փոփոխությունները ինչպես պառլամենտական ընտրությունների, այնպես էլ նախագահի հաշվարկների արդյունքն են : Արևելաեվրոպական կիսանախագահական երկրները ևս աչքի չեն ընկնում կառավարությունների առանձնակի կայունությամբ: Օրինակ, Լեհաստանում 1989 - 2003 թթ. փոխվել է 12 կառավարություն, որոնցից միայն 4 -ը պառլամենտական ընտրությունների հետևանքով, Ռումինիայում 1989 - 2003 թթ. փոխվել է 10 կառավարություն, որոնցից նույնպես միայն 4 -ը պառլամենտական ընտրությունների հետևանքով: Համեմատության համար նշենք, որ պառլամենտական Չեխիայում 1993 - 2003 թթ. փոխվել է ընդամենը 4 վարչապետ, իսկ Հունգարիայում (1990 - 2003 թթ.)՝ միայն 5 - ը :
գ) Առանց մեծամասնության նախագահը
Կիսանախագահական համակարգի կողմնակիցները գործադիր իշխանության կայունության գրավականը տեսնում են ոչ թե կառավարությունների կայունության, այլ նախագահի ֆիքսված ժամկետով պայմանավորված կայունության և նրա՝ պառլամենտում անհրաժեշտ մեծամասնության բացակայության դեպքում կառավարման ղեկը իր ձեռքը վերցնելու կարողության մեջ: Բայց, ինչպես ցույց է տալիս Մ. Դյուվերժեն, նախագահը նման դեպքերում կարող է խաղալ ինչպես կարգավորողի, այնպես էլ խանգարողի դեր: Համենայն դեպս, նախագահի ազդեցությունը չի կարող լինել հարատև ու փոխհատուցել պառլամենտական մեծմասնության բացակայությունը: Եթե Ֆինլանդիայում նախագահին բավական երկար ժամանակ հաջողվում էր ինչ-որ չափով նպաստել, որ կառավարությունները որոշ չափով հարատև լինեն, ապա Պորտուգալիայում նախագահի դերը ավելի շատ խանգարող էր, երբ նա 1978 թ. պաշտոնանկ արեց մի վարչապետի, որը դեռ ի վիճակի էր կառավարել՝ հենվելով տարբեր մեծամասնությունների վրա :
դ) Գործադիր իշխանության հասցեագրված պատասխանատվությունը
Նախագահի ուղղակի ընտրությունը կիսանախագահական կառավարման ձևի կողմնակիցների կողմից դիտարկվում է որպես ժողովրդին ընձեռված հնարավորություն՝ ուղղակիորեն որոշելու գործադիր իշխանության ղեկավարին: Սակայն ուղղակի ընտրությունը նախագահին ավտոմատ կեպով չի դարձնում ո՛չ գործադիր իշխանության և ո՛չ էլ պառլամենտական մեծամասնության ղեկավար: Կիսանախագահական ձևը մի համակարգ է, որտեղ և՛ պառլամենտական, և՛ նախագահական ընտրություններն առանձին-առանձին ազդեցություն ունեն կառավարության ձևավորման վրա: Առաջին հերթին սա վերաբերում է Ֆրանսիային: Նախագահական ընտրությունների միջոցով անմիջականորեն ընտրվում է գործադիր իշխանության բնագավառում կարևոր դերակատարում ունեցող մի անձ, բայց նա, ի տարբերություն նախագահական ձևի, հենց ինքը չէ գործադիրը, ուստի անհնար է հաշվի չառնել պառլամենտական մեծամասնության քաղաքական կողմնորոշումը: Իսկ ,համակեցությանե դեպքում բացակայում է ոչ միայն գործադիր իշխանության ընտրության անմիջականությունը, այլ նաև հասարակական կարծիքում կասկածներ ու անորոշություններ են ստեղծվում այն հարցի շուրջ, թե գործադիր իշխանության երկու ղեկավարները առանձին-առանձին վերցրած ինչ դեր են խաղում: Սակայն մեծամասնությունների համընկման դեպքում ևս չկա վարչապետի և նրա թիմի հստակ իդենտիֆիկացիա՝ նրանց հաճախակի փոփոխությունների պատճառով:
Քաղաքական պատասխանատվության տեսանկյունից կիսանախագահական համակարգն ունի արմատական թերություն, քանի որ ունենալով քաղաքական մեծ լիազորություններ, նախագահն իր պաշտոնավարման ընթացքում որևէ քաղաքական պատասխանատվություն չի կրում։ Քավության նոխազի դերը խաղում է վարչապետը։
Կիսանախագահական համակարգի դիլեման կայանում է նրանում, որ այն լավ է գործում միայն այն դեպքում, երբ պառլամենտում կա մեծամասնություն: Սակայն եթե պառլամենտն ի վիճակի է ստեղծել կայուն պառլամենտական մեծամասնություն, ապա ուղղակի ընտրված նախագահի անհրաժեշտություն հաճախ կարող է և չլինել: Իսկ եթե կայուն պառլամենտական մեծամասնություն չկա, ինչը հաճախ է պատահում ժողովրդավարության ուղին բռնած երկրներում, ապա, ինչպես արդեն նշվեց, ուղղակի ընտրված նախագահը չի լուծում իշխանության վակուումի պրոբլեմը: Կառավարությունը չի ունենում պառլամենտական մեծամասնության աջակցությունը, պառլամենտն ունենում է բլոկադայի մեծ ներուժ: Նախագահը, որը չունի կառավարության աջակցությունը, բավարար չափով ուժեղ չէ, որպեսզի կարողանա գործել կառավարության փոխարեն: Նման պարագայում բացասական ազդեցություն է ունենում նաև նախագահի և վարչապետի մրցակցությունը գործադիր իշխանության բնագավառում:
Միևնույն ժամանակ կիսանախագահական համակարգին հատուկ են նախագահական համակարգի որոշ թերությունները՝ քաղաքական աութսայդերների պրոբլեմը և ֆիքսված պաշտոնավարման ժամկետների հետ կապված կարծրությունը, հատկապես այն դեպքերում, երբ չկա պառլամենտի լուծարման հնարավորություն: Մյուս կողմից, լուծարման իրավունքը նույնպես երաշխիք չէ, որ նորընտիր պառլամենտը կաջակցի նախագահին:
Կիսանախագահական համակարգը չի նվազեցնում նախագահի կողմից իշխանության ուզուրպացիայի վտանգը: Նա իրեն, որպես կանոն, զգում է ավելի մեծ լեգիտիմացիա ունեցող, քան պառլամենտը: Իշխանության գերկենտրոնացումը նախագահի ձեռքում մեծամասնության լիդերը լինելու ժամանակ հատկապես վտանգավոր է ժողովրդավարական ավանդույթներ չունեցող երկրներում: Նույնիսկ Իտալիայում կառավարման այս համակարգը չընդունելու հիմնական փաստարկներից մեկն այն էր, որ Իտալիայում չկան այն հակակշիռները, որոնք առկա են Ֆրանսիայում, որտեղ կա ուժեղ կառավարչություն, էկոնոմիկան ավելի քիչ է կենտրոնացված պետության ձեռքում, առկա է բազմակարծությունը հեռուստատեսությունում, մամուլը ավելի քիչ է կախված իշխանությունից, իսկ տեղական ինքնակառավարումը բավական ուժեղ է :
Կիսանախագահական համակարգն անցումային փուլում գտնվող երկրներում ավելացնում է իրավական համակարգի անորոշությունները: Կիսանախագահական սահմանադրությունները շատ ավելի անորոշ դրույթներ են պարունակում, քան պառլամենտական սահմանադրությունները, ինչը հաճախ հանգեցնում է տարբեր մարմինների միջև տարաձայնությունների:
3. Կիսապառլամենտական կառավարման ձևը
Կառավարման այս ձևը , որի հեղինակը Մորիս Դյուվերժեն է, և որը պրակտիկայում կիրառվել է միայն մեկ անգամ (Իսրայելում 1996 - 2001 թթ.), սովորաբար կառավարման ձևերի հիմնախնդիրներին նվիրված գրականությունում գրեթե չի հիշատակվում: Մինչդեռ այն, կիսանախագահական ձևի նման լինելով խառը համակարգ, նրանից շատ ավելի է արդյունավետ ձևով է զուգակցում նախագահական և պառլամենտական կառավարման ձևերին բնորոշ գծերը:
Կառավարման այս ձևում վարչապետն ուղղակիորեն ընտրվում է ժողովրդի կողմից: Այս առումով այն նման է նախագահական համակարգին, սակայն ի տարբերություն վերջինիս, վարչապետը պատասխանատու է պառլամենտի առջև, ինչպես պառլամենտական համակարգում: Սակայն վարչապետին անվստահություն հայտնելն ավտոմատ հանգեցնում է պառլամենտի լուծարմանը, քանի որ և՛ վարչապետը, և՛ նախագահը ունեն միևնույն դեմոկրատական լեգիտիմությունը: Եթե վարչապետն է լուծարում պառլամենտը, ապա նա նույնպես գնում է նոր ընտրության: Նման համակարգի սկզբունքային առավելությունն այն է, որ գործադիր իշխանության ընտրության հարցը, ինչպես նախագահական համակարգում, լուծում է ժողովուրդը, այլ ոչ թե կուսակցությունները՝ ետկուլիսյան բանակցությունների ընթացքում, ինչը հաճախ տեղի է ունենում բազմաթիվ կուսակցություններով պառլամենտական համակարգում: Մյուս կողմից լուծում է տրվում կառավարության և պառլամենտի միջև հակամարտությունների խնդրին, ինչը նախագահական համակարգի թույլ կողմերից մեկն է: Քանի որ երկու կողմերն էլ ունեն միմյանց լիազորությունները դադարեցնելու իրավունք, բայց միայն սեփական լիազորությունները վայր դնելու գնով, ապա հակադիր մեծամասնությունների խնդիրը կարող է լուծվել անվստահության քվեի կամ պառլամենտի լուծարման միջոցով:
Քաղաքական պատասխանատվության տեսակետից այս համակարգը անհամեմատ գերազանցում է կիսանախագահականին, քանի որ վարչապետը, ի տարբերություն կիսանախագահական երկրի նախագահի, իր ամբողջ պաշտոնավարման ընթացքում պատասխանատու է պառլամենտի առջև: Համապատասխանաբար մեծ է պառլամենտի ազդեցությունը գործադիր իշխանության ղեկավարի նկատմամբ, մինչդեռ կիսանախագահական համակարգում պառլամենտը կարող է անվստահություն հայտնել միայն կառավարությանը, բայց ոչ նախագահին: Պառլամենտի դիրքերն այստեղ ավելի ամուր են, քան կիսանախագահական համակարգում, քանի որ լուծարելով պառլամենտը, վարչապետը վայր է դնում իր մանդատը, մինչդեռ կիսանախագահական երկրի նախագահի պաշտոնավարման համար դա որևէ խոչընդոտ չէ: Սխալ քաղաքական հաշվարկի գինը նախագահի քաղաքական ազդեցության թուլացումն է, բայց ոչ մանդատի կորուստը :
Կիսապառլամենտական համակարգի հիմնական թերությունն այն է, որ հակադիր մեծամասնությունները, ինչպես նախագահական և կիսանախագահական համակարգերում, չեն բացառվում: Հակադիր մեծամասնությունների կանխման համար Դյուվերժեն առաջարկում էր, որպեսզի վարչապետի և պառլամենտի ընտրությունները անցկացվեն միաժամանակ: Սերիո Գալեոտտին, որը Իտալիայում կիսապառլամենտական կառավարման ձևի առաջին ու ամենահետևողական ջատագովն էր, առաջարկում էր, որ անկախ այն բանից, թե պառլամենտն ընտրվում է մեկ թե երկփուլանոց ընտրական համակարգով, պառլամենտի ընտրությունները ավարտված չլինեն վարչապետի ընտրության երկրորդ փուլից առաջ, որպեսզի դրանով ապահովվի վարչապետի ընտրության ազդեցությունը խորհրդարանական ընտրությունների վրա ։
Հակադիր մեծամասնություններից լիովին խուսափելու համար կարելի է վարչապետի ընտրությունն ուղղակիորեն շաղկապել պառլամենտական ընտրության հետ, նախատեսելով, որ վարչապետի թեկնածուն նախանշվի տվյալ կուսակցության կամ կուսակցությունների դաշինքի կողմից, և նրանց տրված ձայները ավտոմատ կերպով հաշվվում են որպես տվյալ վարչապետի թեկնածուին տրված ձայներ: Եթե պառլամենտի ընտրությունը տեղի է ունենում մեծամասնական ընտրակարգով, ապա կարելի է նախատեսել, որ միամանդատ օկրուգում յուրաքանչյուր պատգամավորության թեկնածու իրեն կապում է վարչապետի թեկնածուներից որևէ մեկի հետ :
Ժողովրդի ընտրությունն այս համակարգում ավելի անմիջական ազդեցություն ունի, քան կիսանախագահականում: Ժողովրդի կողմից ընտրված վարչապետը կարող է փոխարինվել միայն ժողովրդի կողմից ընտրված մեկ այլ վարչապետով: Կիսանախագահական համակարգում նախագահի ուղղակի ընտրությունից հետո այս մոդելին հատուկ գործադիր իշխանության երկբևեռության պատճառով վարչապետի ընտրությունն արդեն կատարվում է նախագահի կողմից, քանի դեռ նա մեծամասնություն ունի խորհրդարանում, կամ ընդդիմադիր կուսակցությունների կողմից, եթե նրանք, հաղթելով խորհրդարանական ընտրություններում, մեծամասնություն են ձեռք բերում (,համակեցությունե)։ Վարչապետը առաջին դեպքում երկրորդ մարդն է գործադիր իշխանությունում, իսկ երկրորդ դեպքում՝ առաջինը։ Երկու դեպքում էլ վարչապետի ընտրության ձևը նշանակում է գործադիր իշխանության վրա ժողովրդի անմիջական ազդեցության նվազում:
Էլ ավելի մեծ են վարչապետի ուղղակի ընտրության առավելությունները կառավարելիության տեսակետից։ Ուղղակի ընտրված վարչապետն ունի անվիճելի ուղղակի լեգիտիմություն։ Վարչապետի ուղղակի ընտրությունը նվազեցնում է միջ- և արտապառլամենտական տարաձայնությունները վարչապետի շուրջ լեգիսլատուրայի ընթացքում և նվազեցնում կառավարության հաճախակի փոփոխության հավանականությունը, քանի որ, ի տարբերություն պառլամենտական համակարգի, անվստահության քվեն ավտոմատիկ կերպով հանգեցնում է պառլամենտի լուծարմանը։ Կիսապառլամենտական համակարգում ուղղակի ընտրված վարչապետը հնարավորություն ունի իրականացնել իր քաղաքական ծրագիրը, որը հավանության էր արժանացել ընտրությունների ժամանակ: Վկայակոչելով իտալական քաղաքապետների փորձը, Ս. Գալեոտտին անհիմն է համարում Ջ. Սարտորիի այն պնդումը, թե վարչապետն ամեն օր կենթարկվի պառլամենտի մեծամասնության հալածանքներին, կամ էլ թե տեղի կունենան հաճախակի ընտրություններ։ Վերջին տեսակետից Գալեոտտիյի առաջարկած մոդելը տարբերվում է իսրայելականից նրանով, որ վերջինս չափազանց շատ հնարավորություններ է ընձեռում այսպես կոչված ,հատուկ ընտրություններիե համար, ինչը նահանջ է ,simul stabunt simul cadentե սկզբունքից ։
Կիսապառլամենտական համակարգը հսկայական առավելություն ունի կիսանախագահականի նկատմամբ քաղաքական պատասխանատվության տեսանկյունից: Թեև վարչապետը կիսապառլամենտական համակարգում ունի մեծ իշխանություն կառավարության և իր մեծամասնության նկատմամբ, նա այնուամենայնիվ ամենազոր չէ: Նա չի կարող կառավարել պառլամենտական մեծամասնության կամքին հակառակ, այլապես պառլամենտը կարող է նրան անվստահություն հայտնել:
Վարչապետի ուղղակի ընտրությամբ համակարգում երկրի նախագահն ավելի լավ կարող է խաղալ կուսակցություններից վեր կանգնած սահմանադրության բարձրագույն երաշխավորի և ազգային միասնության արտահայտչի դերը, քանի որ նա ուղղակիորեն ներգրավված չէ քաղաքական պայքարում, ինչպես կիսանախագահական համակարգում:
4. Կառավարման ձևերը արևելաեվրոպական երկրներում
Նախկին կոմունիստական բլոկին պատկանող արևելաեվրոպական 29 երկրներից 22 - ը ունեն ժողովրդի կողմից ուղղակիորեն ընտրված նախագահ: Դրանցից 8 - ը նախագահական են, 9 - ը՝ կիսանախագահական, 5 - ը՝ պառլամենտական (Բուլղարիա, Մակեդոնիա, Չեռնոգորիա, Սլովենիա և Սլովակիա ), մաքուր պառլամենտական են 6 երկիր : Առանձնահատուկ է Բոսնիա-Հերցեգովինայի կառավարման ձևը, որը պայմանավորված է այս երկրի էթնիկ կառուցվածքով:
Կառավարման ձևերի բաշխումը ըստ ռեգիոնների ունի որոշակի պատմամշակութային հիմք : Արևելյան Եվրոպայի կենտրոնում և հյուսիսում գերիշխում են պառլամենտական համակարգերը, որտեղ նախագահն ունի ոչ շատ ուժեղ և ոչ էլ շատ թույլ լիազորություններ: Այստեղ բացառություն են կազմում Լիտվան, Լեհաստանը և Խորվաթիան, որոնք կիսանախագահական են, սակայն նախագահի լիազորությունները մեծ չեն:
Արևելյան Եվրոպայի հարավում և արևելյան սլավոնական հատվածում ակնհայտ է հակումը դեպի կիսանախագահական համակարգ, չնայած այստեղ ևս կան բացառություններ: Բուլղարիան և Մակեդոնիան պառլամենտական երկրներ են, որտեղ նախագահի լիազորությունները համեմատելի են Հունաստանի նախագահի դիրքի հետ: Այս բացառությունների շարքին է պատկանում է նաև Ալբանիան, որտեղ ժողովուրդը հանրաքվեում դեմ քվեարկեց նախագահ Բերիշայի ներկայացրած կիսանախագահական սահմանադրության նախագծին: Նախագահին մեծ իշխանություն տալու տեդենցն ավելի ուժեղ է արտահայտված արևելասլավոնական երկրներում: Այստեղ ամենից թույլը Ուկրաինայի նախագահի դիրքն է, որտեղ նախագահի և պառլամենտի միջև հակամարտության պատճառով սահմանադրության ստեղծման գործընթացը ձգձգվեց և իր ավարտին հասավ միայն 1996 թ. հունիսին: Պառլամենտի ուժեղ դիրքն այդ գործընթացում հանգեցրեց նրան, որ այստեղ նախագահը չունի պառլամենտն իր հայեցողությամբ լուծարելու իրավասություն: Ի հակառակ Ուկրաինայի, Ռուսաստանում Ելցինին հաջողվեց բռնի ուժով իր օգտին լուծել պառլամենտի հետ հակամարտությունը, ինչի արդյունքում Ռուսաստանի կիսանախագահական ռեժիմը շատ քիչ է հեռու մաքուր նախագահական համակարգից: Բելառուսում, որտեղ 1994 թ. ընդունվեց մաքուր նախագահական համակարգ, Լուկաշենկոյին 1996 թ. հակասահմանադրական ճանապարհով հաջողվեց փոխել սահմանադրությունը և ձեռք բերել նոր լիազորություններ, այդ թվում որոշակի դեպքերում պառլամենտի լուծարման իրավունք:
Արևելյան Եվրոպայի իսլամական ռեգիոնում (Կենտրոնական Ասիա) գերակշռում են բացահայտ ավտորիտար նախագահական սահմանադրությունները:
Կովկասում նույնպես նախագահներն ունեն հսկայական իշխանություն, բայց կառավարման ձևերը տարբեր են՝ Ադրբեջանում և Վրաստանում՝ նախագահական, իսկ Հայաստանում՝ կիսանախագահական: Ադրբեջանը նախագահական հանրապետություն է: Նախագահը գործադիր իշխանության ղեկավարն է (հոդված 99), իսկ նախարարների կաբինետը հանդիսանում է նախագահի բարձրագույն գործադիր մարմինը (հոդված 114 մաս 2): Միլլի Մեջլիսը որևէ պարագայում չի կարող լուծարվել, և նրա համաձայնությունն անհրաժեշտ է նախագահին վարչապետ նշանակելու համար (հոդված 95 կետ 9 և հոդված 109 կետ 4): Մինչև 2004 թվականի սահմանադրական փոփոխությունները մաքուր նախագահական համակարգ էր ամրագրված Վրաստանի սահմանադրությունում: Նախագահը գործադիր իշխանության ղեկավարն էր (հոդված 69), իսկ վարչապետի պաշտոն գոյություն չուներ: Բոլոր նախարարները նշանակվում էին նախագահի կողմից՝ պառլամենտի համաձայնությամբ: 2004 թ. փետրվարի 6 - ի փոփոխությունների համաձայն, նախագահն այլևս չի բնութագրվում որպես գործադիր իշխանության ղեկավար, սակայն նա է ղեկավարում և իրականացնում երկրի ներքին ու արտաքին քաղաքականությունը (հոդված 69 մաս 2): Սահմանադրական փոփոխություններով ստեղծվում է կառավարության առանձին ինստիտուտ՝ վարչապետի գլխավորությամբ: Կառավարությունը սահմանադրությանը և օրենքներին համապատասխան ապահովում է գործադիր իշխանության իրականացումը (հոդված 78): Այս փոփոխությունները Վրաստանի սահմանադրությունը չեն դարձնում կիսանախագահական, քանի որ կառավարությունն ինքն իրավունք չունի որոշել երկրի քաղաքականությունը, այլ պարտավոր է միայն ապահովել նախագահի կողմից ղեկավարվող քաղաքականության իրականացումը: Կառավարության կազմի վրա պառլամենտի ազդեցությունը, ըստ էության, թուլանում է, քանի որ նախագահը կառավարության կազմը մի քանի անգամ չհաստատվելու դեպքում կարող է լուծարել պառլամենտը (հոդված 80 մաս 5): Նախագահը պարտավոր է կառավարությունը հետ կանչել միայն պառլամենտի կողմից 3/5 մեծամասնությամբ անվստահություն հայտնելու դեպքում: Պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ կառավարությանն անվստահություն հայտնելիս նախագահը կարող է կառավարությանը պաշտոնանկ չանել: Եթե դրանից հետո ոչ շուտ քան 90 և ոչ ուշ քան 100 օրվա ընթացքում պառլամենտը նորից է անվստահություն հայտնում կառավարությանը, ապա նախագահը կա՛մ պաշտոնանկ է անում կառավարությանը կա՛մ լուծարում է պառլամենտը (հոդված 81 մաս 1): Նախագահը սահմանադրական փոփոխությունների արդյունքում ձեռք բերեց նաև պառլամենտը լուծարելու իրավունք՝ բյուջեն չհաստատելու դեպքում (հոդված 93 մաս 6), ինչը նախագահական համակարգում պառլամենտի ամենահզոր զենքն է:
Անկախության ձեռքբերման պահից ի վեր Հայաստանում փոխվել է կառավարման երկու ձև: 1991 թ. օգոստոսին Հայաստանում ընդունվեց նախագահական կառավարման ձև: Նախարարների նշանակման ժամանակ խորհրդարանը որևէ դեր չուներ, իսկ կառավարությանը հնարավոր էր անվստահություն հայտնել միայն պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների 2/3 - ով: Այդ ժամանակ խորհրդարանական փոքրաթիվ ընդդիմությունը հանդես էր գալիս պառլամենտական համակարգի օգտին: 1992 թվականի հոկտեմբերից, նոր սահմանադրության ստեղծման գործընթացի ակտիվացմանը զուգընթաց, խորհրդարանական տարբեր ընդդիմադիր կուսակցությունների կողմից մշակվեցին սահմանադրության նախագծեր, որոնք տարբեր կառավարման ձևեր էին նախատեսում: Առաջին ամբողջական սահմանադրական նախագիծը, որը մշակվել էր Հենրիկ Խաչատրյանի կողմից և սահմանադրական հանձնաժողով ներկայացվել ԱԻՄ կուսակցության անունից, նախատեսում էր նախագահական համակարգ: ՀՀԴ - ն սահմանադրության իր նախագիծը հանրությանը ներկայացրեց 1993 թ. ամռանը , որը պառլամետական էր՝ պառլամենտի բացարձակ գերակայությամբ: Մի փոքր ավելի ուշ ՀՌԱԿ - ը ներկայացրեց իր նախագիծը , որը կիսանախագահական էր՝ նախագահի թույլ լիազորություններով: Սահմանադրության շուրջը ընդդիմադիր վեց կուսակցությունների միավորումից հետո 1993 թ. աշնանը մշակվեց պառլամենտական սահմանադրության նախագիծ , որն այնուհետև ենթարկվեց զգալի բարելավումների :
Սահմանադրական հանձնաժողովի առաջին աշխատանքային նախագիծը (1992 թ. հոկտեմբերի 15) պահպանում էր նախագահական ձևը, բայց արդեն երկրորդ աշխատանքային նախագծից սկսած (1993 թ. մարտի 25) ակնհայտ է ֆրանսիական մոդելի ազդեցությունը: Այդ նախագծում կատարված կոնցեպտուալ փոփոխությունները ֆրանսիացի փորձագետներ պրոֆեսոր Միշել Լեսաժի և պետխորհրդի անդամ Մարսել Պոշարի կողմից Հայաստանում անցկացված խորհրդատվության ուղղակի արդյունքն էին: Սահմանադրական հանձնաժողովի ընդունած առաջին պաշտոնական նախագծում (1993 թ. հունիսի 24) նախագահն արդեն գործադիր իշխանության ղեկավարը չէր, իսկ Ազգային խորհուրդը կարող էր պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ անվստահություն հայտնել կառավարությանը: Այս դրույթը, սակայն, փոխվեց սահմանադրական հանձնաժողովի 1994 թ. ապրիլի 20 - ի նախագծում, ըստ որի անվստահության համար նորից անհրաժեշտ էր պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների 2/3 - ը: Բոլոր այս նախագծերը նախագահին տալիս էին պառլամենտը լուծարելու հայեցողական իրավունք: Սահմանադրության վերջնական տեքստում կառավարող մեծամասնությունը փոխզիջման գնաց միայն երկու սկզբունքային հարցում՝ վերացվեց նախագահի 2/3 վետոյի իրավունքը, իսկ կառավարությանն անվստահություն հայտնելու համար քվորումը 2/3 - ից իջեցվեց բացարձակ մեծամասնության:
1998 թվականից հետո սահմանադրական փոփոխությունների հարցը գտնվում է երկրի քաղաքական օրակարգում, ինչը նորից պրակտիկ նշանակություն է տալիս կառավարման այս կամ այն ձևի ընտրության հիմնահարցին :
-----------------------------------------------------------------------------------------------
1 Ռոբերտ Էլջին այս բանավեճը բաժանում է երեք փուլերի: Առաջին փուլն, ըստ նրա, սկսվում է Լինցի հոդվածով, երկրորդը՝ Շուգարթ-Քերիի 1992 թ. լույս տեսած աշխատությամբ (Shugart, Matthew Soberg, and John M. Carey Presidents and Assemblies.Constitutional Design and Electoral Dynamics, Cambridge 1992) և
Մեյնվորինգի 1993 թ. հոդվածով (Scott Mainwaring, Presidentialism, multipartism, and democracy. The difficult combination, Comparative Political Studies, vol. 26, no.2, 1993, pp. 198-228): Երրորդ փուլին, որի առանցքը կազմում են Ջ. Ցեբելիսի աշխատությունները (George Tsebelis, Decision making in political systems: Veto players in presidentialism, parliamentarism, multicameralism and multipartyism, British Journal of Political Science, vol. 25, 1995, pp. 289-325, G. Tsebelis, Veto Players. How Political Institutions Work, Princeton, Princeton University Press 2002), այս հոդվածում անդրադարձ չի արվում: Տես՝ Robert Elgie, From Linz to Tsebelis: Three Waves of Presidential/Parliamentary Studies?, Working Papers 6, 2004, of Dublin City University:
2 Linz, Juan J. (1990a), The perils of presidentialism, Journal of Democracy, vol. 1, no. 1, pp. 51-69.
Linz, Juan J. (1990b), The virtues of parliamentarism, Journal of Democracy, vol. 1, no. 4, pp. 84-91.
Linz, Juan J. (1994), Presidential or parliamentary democracy: does it make a difference, in Juan J. Linz and Arturo Valenzuela eds., The Failure of Presidential Democracy, Baltimore, The Johns Hopkins University Press, pp.
3-87.
3 Juan J. Linz and Arturo Valenzuela eds., The Failure of Presidential Democracy, XII: Պառլամենտական և նախագահական համակարգերի համեմատական վերլուծությանն էր նվիրված 1989 թ. մայիսին Ջորջթաունի համալսարանում կազմակերպված սիմպոզիումը: Մինչ այդ Լինցի, Լիյպհարթի և Ռիգսի զեկույցների նախնական տարբերակները արդեն հրապարակվել էին Արգենտինայում 1988 թ. (Consejo para la Consolidatiցn de la Democracia, eds., Presidencialismo vs. Parlamentarismo: Materiales para el stidio de la Reforma Constitucional, Buenos Aires: Eudeba, 1988): Բացի Արգենտինայից, բանավեճը նշանակալի ուշադրության արժանացավ Չիլիում, որտեղ 1990 թ. սեպտեմբերին կազմակերպվեց այս թեմային նվիրված կոնֆերանս, իսկ Լինցի հոդվածի նախնական տարբերակը հրապարակվեց Սանտյագոյի կաթոլիկ համալսարանի հրատարակչությունում 1991 թ. (Juan Linz, Arend Lijphart, and Arturo Valenzuela, Hacia una una democracia estable: la opciցn parlamentaria, Santiago 1991): 1990 թ. Journal of Democracy հանդեսը հրապարակեց Լինցի հոդվածի համառոտ տարբերակը, որին հետևեց Դոնալդ Հորովիցի և Սեյմոուր Մարտին Լիպսետի քննադատությունը, ինչին Լինցը պատասխանեց The virtues of parliamentarism հոդվածով: 1992 թ. հոկտեմբերին Վենետիկի հանձնաժողովի կողմից Թուրքիայում կազմակերպված կոնֆերանսում Լինցը ներկայացրեց իր 1994 թ. հոդվածի համառոտ տարբերակը (Political and Social Consequences of the Choice between a Presidential and a Parliamentary System, in: Le processus constitutionnel, instrument pour la transition dռmocratique, Istanbul, 8 au 10 octobre 1992 ( Science and technique of democracy, No. 18) (1992), 64-72:
4 Այս համակարգին Լինցը տալիս է տարբեր անվանումներ՝ կիսանախագահական, կիսապառլամենտական կամ երկբևեռ գործադիր իշխանություն: Տես՝ Linz, Presidential or parliamentary democracy, 48:
5 Linz, The perils of presidentialism (բոլոր հետագա վկայակոչումներն արվում են ըստ Larry Diamaond and Marc F. Plattner, The Global Resurgence of Democracy, 1. edition, Baltimorand London 1993 հրատարակության), էջ 109:
6 Linz, Presidential or parliamentary democracy, 5 - 6
7 Մեյնվորինգը և Շուգարթը նախագահական համակարգի դեմ իրավացիորեն առանձնացնում են Լինցի հենց այս հինգ փաստարկները: Տես՝ Mainwaring, Scott, and Matthew S. Shugart (1997), Juan Linz, presidentiaism and democracy. A critical appraisal, Comparative Politics, vol. 29, no. 4, pp. 449-71: Բոլոր հետագա վկայակոչումներն արվում են ըստ Scott Mainwarring and Arturo Valenzuela, Politics, society, and democracy. Latin America (Essays in honor of Juan J. Linz), Boulder 1998 հրատարակության), 142 - 144:
8 Linz, Presidential or parliamentary democracy, 5 - 6
9 Fred W. Riggs, The Survival of Presidentialism in America: Para-constitutional Practices, International Political Science Review 9, no. 4, 1988, 247 - 248
10 Mainwaring and Shugart, Juan Linz, 144 - 145
11 Linz, The perils of presidentialism 1990, 122:
12 Detlef Nolte, Presidentialism revisted: Gewaltentrennung und GewaltenverschrՊnkung in den lateinamerikanischen PrՊsidiademokratien, in: Lateinamerika Analysen 7, Februar 2004, 65 - 66: Դ. Նոլթեն որպես թարմ օրինակներ նշում է Արգենտինայի նախագահ Ֆերնանդո դե լա Ռուայի 2000 թ. դեկտեմբերին և Բոլիվիայի նախագահ Գոնսալո Սանչես դե Լոզադայի 2003 թ. հոկտեմբերին պարտադրված հրաժարականները:
13 Linz, The perils of presidentialism 1990, 113
14 Mainwaring and Shugart, Juan Linz, 146: Սակայն այստեղ Մեյնվորինգն ու Շուգարթը թերագնահատում են այն հանգամանքը, որ վարչապետը միշտ պետք է հաշվի նստի իր մեծամասնության կամքի հետ, մինչդեռ նախագահը նախագահական համակարգում կարող է հենվել ad hoc մեծամասնությունների վրա: Եթե վարչապետը կորցնում է մեծամասնության աջակցությունը, ապա նա կորցնում է իր պաշտոնը, իսկ նախագահը՝ ոչ:
15 Linz, The perils of presidentialism 1990, 148
16 Նույն տեղում, էջ 123:
17 Mainwaring and Shugart, Juan Linz, 141, 142 - 148, Scott Mainwaring, Presidentialism, multipartism, and democracy, 1993:
18 Arend Lijphart, Patterns of Democracy. Government Forms and Performance in Thirty-Six Countries, New Haven and London 1999, 119
19 Լիյպհարթն իր հետազոտությունում հաշվի չի առնում արևելաեվրոպական երկրները:
20 http://www.freedomhouse.org: Մյուս կողմից, լատինամերիկյան երկրներից ազատ երկրների շարքն են անցել Չիլին, Ուրուգվայը, Պանաման, Արգենտինան, Մեքսիկան, Բրազիլիան, Դոմինիկյան հանրապետությունը, Սալվադորը և Պերուն:
21 Alfred Stepan, and Cindy Skach, Constitutional frameworks and democratic consolidation. Parliamentarism versus presidentialism, World Politics, vol. 46, 1993, pp. 1 - 22.
22 Scott Mainwaring, Presidentialism, multipartism, and democracy, 205 - 207
23 Adam Przeworski et al., Democracy and Development. Political Institutions and Well-Being in the World, 1950-1990, Cambridge 2000
24 Josռ Antonio Cheibub and Fernando Limongi, Democratic Institutions and Regime Survival: Parliamentary and Presidential Democracies Reconsidered, in: Annual Review of Political Science 5, 2002, 151-179.
25 Տե՛ս նաև՝ Detlef Nolte, Presidentialism revisted, 69:
26 Տես՝ Վ. Պողոսյան, Կառավարման կիսանախագահական ձևի առանձնահատկությունները Հայաստանում, սույն ժողովածուում, էջ …:
27 Giovanni Sartori, Audizione nel Comitato Forma di Governo della Commissione bicamerale per le riforme costituzionali, seduta del 18 marzo 1997, in: Nomos. Le attualitՈ nel diritto, 1997, n. 1, 120
28 Georges Vedel, CinquiՌme Rռpublique in: Olivier Duhamel et Yves Mռny (ռd.), Dictionnaire constitutionnel, Paris 1992, 138-139: Ըստ Ա. Լը Դիվելիքի, Վեդելը մի անգամ ուսանողների առջև օգտագործել է հետևյալ հավասարումը՝ Mitterrand = Bush + Thatcher, տե՛ս՝ Armel Le Divellec, Die dualistische Variante des Parlamentarismus - Eine franzՓsische Ansicht zur wissenschaftlichen Fata Morgana des semiprՊsidentiellen Systems, Zeitschrift fՖr Parlamentsfragen 27, 1996, 148:
29 Oleh Protsyk, Politics of Intra-Executive Conflict in Semi-Presidential Regimes, in: East European Politics
and Society, forthcoming Vol. 18 (4), 2004
30 Mauro Volpi, Forma di governo e revisione della costituzione, Torino 1998, 94
31 Wolfgang Ismayr (Hrsg.), Die politischen Systeme Osteuropas, Opladen 2004, 211, 569, 256, 336:
32 M. Duverger, Le systՌme politique franջais. Droit constitutionnel et Science politique, 21. ռdition, 1996, 187-188, 585-587
33 Elia: no agli uomini della Provvidenza, Corriere della sera, 14. 12. 1995
34 Le Monde, 12 et 13 avril 1956, Maurice Duverger, Demain, la Rռpublique ... , Paris 1958, M. Duverger, La VI. Rռpublique et le rռgime prռsidentiel, Paris 1961, M. Duverger, Les monarchies rռpublicaines in: Pouvoirs 1996, 117 - 120, M. Duverger, Le nuove frontiere della democrazia, Rassegna parlamentare, 1996, 271 - 273, Վ. Պողոսյան, Կառավարման ձևի ընտրության հիմնախնդիրը Հայաստանում, Օրենք և իրականություն, 2 (16), 2001, 10 - 11, 3 (17), 2001, 8 - 10, W. Pogosjan, FՖr ein neues Regierungssystem in Armenien, in: Armenien. Geschichte und Gegenwart in schwierigem Umfeld, Frankfurt am Main 1998, 248 - 266:
35 Երբ 1997 թ. Շիրակը լուծարեց Ազգային ժողովը, բայց ստացավ հակադիր մեծամասնություն, նա ստիպված էր ամբողջ լեգիսլատուրայի ընթացքում գոյատևել ձախերի կառավարության հետ:
36 Serio Galeotti, Audizione nel Comitato Forma di Governo della Commissione bicamerale per le riforme costituzionali, seduta del 16 aprile 1997, in: Nomos. Le attualitՈ nel diritto, 1997, n. 1, 227
37 Augusto Barbera, Una riforma per la Repubblica, Roma 1991, 205 - 210: Իտալիայում առաջին ընթերցմամբ ընդունված սահմանադրական փոփոխությունների նախագիծը նախատեսում է նման համակարգ:
38 Լատ. ,Միասին ծնվում են, միասին մեռնում ենե:
39 Այս երկրների դասակարգումը պառլամենտական երկրների շարքում համընդհանուր ճանաչում չունի: Որոշ հետազոտողներ այն կարծիքին են, որ չնայած նախագահի չափազանց թույլ լիազորություններին, այս երկրները կիսանախագահական են: Տես՝ Robert Elgie (ed.), Semi-presidentialism in Europe, Oxford 1999, Franջois Frison-Roche, Le ,modՌle semi-prռsidentielե, instrument de la transition dans les pays d'Europe post-communiste, http://www.cersa.org/article54.html
40 Էստոնիա, Լատվիա, Չեխիա, Հունգարիա, Մոլդովա, Ալբանիա:
41 Georg Brunner, PrՊsident, Regierung und Parlament: Machtverteilung zwischen Exekutive und Legislative, in: Neue Regierungssysteme in Osteuropa und der GUS. Probleme der Ausbildung stabiler Machtinstitutionen. 2., aktualisierte Auflage, Berlin 2002, 101
42 Երկիր, 3 հունիսի 1993 թ.
43 Ազգ, 8 օգոստոսի 1993 թ.
44 ՀՀԴ, ՀՌԱԿ, Դեմոկրատական կուսակցություն, Հանրապետական կուսակցություն, ՍԻՄ, Հայաստանի Ագրարային-ժողովրդավարական կուսակցություն
45 Երկիր, 11 սեպտեմբերի 1993 թ.
46 Նախագծի 2 - րդ տարբերակը հրատարակվեց Երկիր թերթում 1994 թ. մարտի 2: Որոշ փոփոխություններով այն վերահրապարակվեց նույն թերթում 1994 թ. հունիսի 15 - ին:
47 Տես՝ Վ. Պողոսյան, Կառավարման ձևի ընտրության հիմնախնդիրը Հայաստանում, Օրենք և իրականություն, 1 (15), էջ 14 - 17, 2 (16), էջ 10 - 11, 3 (17), էջ 8 - 10, 5 (19), էջ 15 - 16, 8 (22), էջ 17 - 18, 13 (27), էջ 17 - 19, 2001: Պառլամենտական սահմանադրության նախագծեր ներկայացրեցին ԱԺԿ - ն և ՀԿԿ - ն: ԱԺԿ նախագիծը տե՛ս՝ Առավոտ, 12. 06. 2001: Այդ նախագծի շուրջ տեղի ունեցավ սկզբում չորս (ԱԺԿ, ԱԺՄ, ՍԻՄ և Հանրապետություն) (քառյակի նախագիծը տես՝ Առավոտ, 27. 10. 2001), այնուհետև՝ վեց կուսակցությունների (ՀԿԿ, Դեմոկրատական կուսակցություն) համախմբում (վեցնյակի նախագիծը տես՝ Առավոտ, 19. 01. 2002):
|
ՀՈԴՎԱԾՆԵՐ ԵՎ ԳՐՔՈՒՅԿՆԵՐ / ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆ`
Karavarman_dzeveri_yntrutyan_h...doc