Հոդվածի հեղինակ` Վարդան Պողոսյան
1. Կիսանախագահական կառավարման ձևի տեսությունը
Կիսանախագահական կառավարման ձևի կոնցեպցիան համեմատաբար նոր է և չունի համընդհանուր ճանաչում ոչ Ֆրանսիայում և ոչ էլ նման կառավարման ձև ունեցող այլ երկրներում: Այս կառավարման ձևի առաջին սիստեմատիկ տեսությունը մշակել է ֆրանսիացի ականավոր քաղաքագետ և սահմանադրագետ Մորիս Դյուվերժեն 1970 - ական թվականներին : Դյուվերժեն, որը 1956 թվականից կիսապառլամենտական ձևի կողմնակից էր և խստորեն քննադատում էր Ֆրանսիայի 1958 թ. ընդունված սահմանադրությունը, 1962 թ. հանդես եկավ նախագահի ուղղակի ընտրության օգտին, քանի որ նա երկյուղում էր, որ դը Գոլից հետո 1958 թ. սահմանադրությունը նորից կվերադառնա պառլամենտական հուն և կվերականգնվի կուսակցությունների անպատասխանատու կառավարումը: Ֆրանսիայում երկբևեռ կուսակցական համակարգի ձևավորմանը զուգընթաց, որն սկսեց ապահովել կառավարության մեծ կայունություն, Դյուվերժեն հրաժարվեց նոր սահմանադրական ռեֆորմի համար իր պայքարից և սկսեց աշխատել կիսանախագահական համակարգի տեսության վրա, որի նպատակներից մեկը ֆրանսիական նոր ռեժիմի լեգիտիմացումն էր :
 Table1 Table2 Table3 Table4
Կիսանախագահական համակարգի տեսության մշակման կարևորագույն փուլ էր 1978 թ. լույս տեսած ,Շախ արքայինե գիրքը , որտեղ Դյուվերժեն արևմտաեվրոպական յոթ քաղաքական ռեժիմների համեմատական վերլուծության հիման վրա ցույց տվեց, թե ինչու միևնույն կառավարման ձև ունեցող երկրների քաղաքական պրակտիկան այդքան նշանակալի չափով տարբերվում է մեկը մյուսից : Իր այս աշխատանքի հիմնական արդյունքները նա ներկայացրեց 1980 թ. անգլերեն լեզվով հրապարակված մի հոդվածում, որը կիսանախագահական կառավարման ձևին նվիրված գրականությունում ամենահաճախ հիշատակվող հոդվածն է : 1980 - ական թվականների հետագա ուսումնասիրություններում Դյուվերժեն ուշադրությունը կենտրոնացնում է կիսանախագահական կառավարման ձևերի քաղաքական պրակտիկայի բազմազանության վրա: 1986 թ., մինչև Ֆրանսիայում առաջին անգամ ,համակեցությանե պրակտիկան, Դյուվերժեն ,Համակեցության ժամագիրքե վերնագրով աշխատությունում կիսանախագահական կառավարման ձևի տեսության լույսի ներքո մեկնաբանում է նախագահի և վարչապետի համակեցության կանոնները, որոնք հետագայում, գրեթե առանց բացառության, նույն կերպ կիրառվեցին 1986 - 1988, 1993 - 1995 1997 - 2002 թվականներին: Կիսանախագահական ռեժիմի տեսության հիմնական դրույթները ամփոփված են Դյուվերժեի դասագրքի վերջին, 21 - րդ հրատարակությունում :
Երբ 1962 թվականին դը Գոլին հաջողվեց անցկացնել սահմանադրական ռեֆորմ, որի արդյունքում փոխվեց նախագահի ընտրության կարգը և մտցվեց նախագահի ուղղակի ընտրություն, Դյուվերժեն սկզբում փորձեց հանդես գալ հետագա ռեֆորմների օգտին, քանի որ նա վախենում էր, որ նոր հաստատված ռեժիմը կարող է ունենալ Գերմանիայի (1919 - 1933 թթ. Վայմարյան հանրապետության) ճակատագիրը: Դյուվերժեյի հիմնական մտահոգությունն այդ ժամանակ այն էր, որ դիարխիաները, այսինքն այն ռեժիմները, որտեղ գործադիր իշխանությունը բաժանված է նախագահի և վարչապետի միջև, կայուն չեն (դա էր վկայում Վայմարյան հանրապետության փորձը), և որ նախագահի ուղղակի ընտրությունը չի լուծում ֆրանսիական համակարգի հիմնական պրոբլեմը՝ կառավարությունների անկայունությունը : Սակայն 1964 թվականից, երբ ֆրանսիական ռեժիմը նախագահի ուղղակի ընտրության և երկու փուլից բաղկացած մեծամասնական ընտրական համակարգի շնորհիվ բավական կայունություն էր ձեռք բերել և տեղի էր ունենում երկբևեռ կուսակցական համակարգի կայացում, Դյուվերժեն սկսեց ստեղծված ռեժիմը դիտարկել արդեն ոչ որպես ժամանակավոր մի երևույթ և ձեռնամուխ եղավ նրա յուրահատուկ գծերի ավելի հիմնավոր ուսումնասիրությանը:
1962 թվականի ռեֆորմը, որը վերջ դրեց 1958 թվականին հաստատված օռլեանական պառլամենտարիզմի ռեժիմին , ըստ Դյուվերժեի, ունի երկու կարևոր նշանակություն, մեկը՝ իրավաբանական, մյուսը՝ պրակտիկ: Այդ ռեֆորմը փոխեց ոչ միայն նախագահի ընտրության կարգը, այլ նաև ռեժիմի բնույթը: Նախագահն ուղղակի ընտրության հետևանքով դառնում է ժողովրդի ներկայացուցիչ և արտահայտում է ազգային ինքնիշխանությունը: Նա ձեռք է բերում լեգիտիմության նույն աստիճանը, ինչ պառլամենտը: Ուստի նախագահի լիազորություններն, ըստ Դյուվերժեի, այսուհետ չեն կարող մեկնաբանվել, ելնելով պառլամենտական համակարգի սկզբունքներից, և անհրաժեշտ է սահմանադրությունը նոր ձևով մեկնաբանել: Նախագահը այլևս չի կարող դիտարկվել որպես սովորական պառլամենտական պետության գլուխ, որը գահակալում է, բայց չի կառավարում: Ի հակադրություն դրա, այն պետության գլուխը, որը, պատգամավորների նման, ինքն էլ է հանդիսանում ժողովրդի ուղղակի ներկայացուցիչ, չի կարող լինել կառավարության անունից գործող անձ, որի կապը ազգային ինքնիշխանության հետ ավելի հեռու և ավելի անուղղակի է, քան նախագահինը: Այսուհետ նախագահին սահմանադրությամբ տրված լիազորությունները ռեալ են, այլ ոչ թե նոմինալ : 1962 թվականի ռեֆորմի պրակտիկ նշանակությունը Դյուվերժեն տեսնում է նրանում, որ դը Գոլից հետո այլևս դժվար կլինի վերադառնալ ավանդական պառլամենտական ռեժիմին և վերացնել նախագահի ուղղակի ընտրությունը: 1965 թ. Դյուվերժեն ֆրանսիական համակարգն անվանում է յուրօրինակ, կիսով չափ նախագահական, կիսով չափ պառլամենտական քաղաքական ռեժիմ , իսկ 1968 թ. իր դասագրքում բնութագրում է որպես պառլամենտական և նախագահական ռեժիմների միջև գտնվող միջանկյալ, խառը ռեժիմ :
1969 թվականին ,Լը Մոնդե թերթում լույս տեսած իր հոդվածում Դյուվերժեն կիսանախագահական ռեժիմ հասկացությունը սահմանում է երկու չափանիշների օգնությամբ. նախագահի ընտրություն ժողովրդի կողմից և պառլամենտի առջև կառավարության պատասխանատվություն: Դյուվերժեն հստակ տարբերակում է սահմանադրության տեքստը սահմանադրական պրակտիկայից և, անդրադառնալով Վայմարյան հանրապետության, Ֆինլանդիայի, Ավստրիայի և Ֆրանսիայի պրակտիկային, ընդգծում, որ կիսանախագահական ռեժիմը շատ դյուրափոփոխելի ռեժիմ է, քանի որ ինքնին չի հաստատում հստակորեն սահմանված մեկ քաղաքական համակարգ: Այն սահմանում է խաղի որոշակի կանոններ, որի շրջանակներում հնարավոր են խաղի տարբեր կոմբինացիաներ:
Ընդգծելով կիսանախագահական ռեժիմի խառը բնույթը, Դյուվերժեն միաժամանակ այն անվանում է կիսանախագահական, այլ ոչ թե կիսապառլամենտական, քանի որ այն ավելի մոտ է նախագահականին՝ ժողովրդական ինքնիշխանության արտահայտման դուալիստական բնույթով (ժողովրդի կողմից և՛ պառլամենտի և՛ նախագահի ընտրության միջոցով), մինչդեռ պառլամենտական կառավարման ձևի բնութագրիչ հատկանիշը մոնիզմն է, որտեղ ժողովրդական ինքնիշխանությունն արտահայտվում է միայն պառլամենտի միջոցով : Բացի այդ, կիսանախագահական կառավարման ձևում դուալիզմն ավելի ցայտուն է, քան ամերիկյան համակարգում, քանի որ այստեղ այն առկա է հենց գործադիր իշխանության ներսում: Ի տարբերություն նախագահական կառավարման ձև ունեցող երկրի նախագահի, կիսանախագահական կառավարման ձևում նախագահն ունի իր ամերիկյան գործընկերոջ լիազորությունների միայն մի մասը: Վերջինիս նման ընտրված լինելով ընդհանուր ընտրության հիման վրա, նա չունի ամբողջ գործադիր իշխանությունը, ինչպես ամերիկյան նախագահը: Գործադիր իշխանության զգալի մասը մնում է վարչապետի և նրա թիմի ձեռքում :
Կիսանխագահական կառավարման ձևը սահմանելիս Դյուվերժեն, բացի վերը նշված երկու չափանիշներից (նախագահի ընտրություն ժողովրդի կողմից և պառլամենտի առջև կառավարության պատասխանատվություն), 1970 թվականից սկսած, ավելացնում է մեկ այլ չափանիշ ևս. ,նախագահի որոշակի լիազորություններ, որոնք գերազանցում են նորմալ պառլամենտական երկրների պետության գլուխների լիազորություններըե , կամ ,նախագահի ինքնուրույնե կամ ,նշանակալիե լիազորությունները: Իր դասագրքի վերջին հրատարակությունում Դյուվերժեն այդ չափանիշը ձևակերպում է նաև հետևյալ կերպ՝ ,նախագահն ունի սեփական լիազորություններ, որոնք նրան թույլ են տալիս գործել անկախ կառավարությունիցե: Այս չափանիշի անորոշ բնույթը հետագայում տեղիք տվեց բազմաթիվ վեճերի և մեկնաբանությունների, ինչի հետևանքով շատ հետազոտողներ, որոնք ընդունում են ,կիսանախագահական կառավարման ձևե կատեգորիան, միակարծիք չեն այն հարցում, թե այս կամ այն երկիրը արդյո՞ք մտնում է կառավարման կիսանախագահական ձևի մեջ, թե ոչ: Իմ կարծիքով, ճիշտ կլիներ ,նախագահի ինքնուրույն կամ նշանակալի լիազորություններե չափանիշը փոխարինել ,գործադիր իշխանության դուալիզմե չափանիշով, քանի որ դրանով ընդգծվում է այս կառավարման ձևի ամենահատկանշական բնութագիրը՝ գործադիր իշխանությունը որոշակի համամասնություններով կիսված է նախագահի և վարչապետի միջև : Եթե գործադիր իշխանությունն ամբողջությամբ կենտրոնացած է նախագահի ձեռքում, թեկուզ գոյություն ունի պառլամենտի առջև պատասխանատու վարչապետի պաշտոն, ապա կառավարման նման ձևը պետք է բնութագրվի որպես նախագահական : Մյուս կողմից, եթե գործադիր իշխանությունն ամբողջությամբ կենտրոնացած է կառավարության ձեռքում, թեկուզ գոյություն ունի ժողովրդի կողմից ընտրված նախագահ, ապա նման կառավարման ձևը պետք է բնութագրվի որպես պառլամենտական :
Դյուվերժեն նշում է, որ կառավարման բոլոր ձևերում կա որոշակի տարբերություն սահմանադրության և քաղաքական պրակտիկային միջև: Այսպես, Իտալիայի և Գերմանիայի պառլամենտական կառավարման ձևերը իրար շատ նման են իրավական տեսակետից, բայց իրարից շատ են տարբերվում պրակտիկայում: Կառավարման կիսանախագահական ձևը բացառություն չէ. կանոնների և պրակտիկայի միջև տարբերությունը այստեղ էլ ավելի մեծ է:
Աղյուսակ 1 Echec 33
Արձանագրելով կիսանախագահական կառավարման ձևին պատկանող երկրների քաղաքական պրակտիկան և նախագահի ռեալ դերակատարության տարբերությունները , Դյուվերժեն իր հետազոտությունների առաջին փուլում (մինչև 1980 թ.) փորձում է բացատրել այդ տարբերությունները, օգտագործելով չորս պարամետրեր՝ սահմանադրության բովանդակությունը, ավանդույթներն ու քաղաքական հանգամանքները, պառլամենտական մեծամասնության կազմը և նախագահի դիրքը այդ մեծամասնության նկատմամբ: Առաջին երկուսը նա դասում է արտածին (էկզոգեն), իսկ վերջին երկուսը՝ ներածին (էնդոգեն) պարամետրերի թվին: Էնդոգեն պարամետրերին Դյուվերժեն տալիս է արտոնյալ դիրք: Ըստ նրա, չնայած սահմանադրությունը որոշակի դեր է խաղում նախագահի իշխանությունն իրականացնելիս, այդ դերը այնուամենայնիվ երկրորդական է մյուս գործոնների համեմատ: Ֆրանսիայի նախագահը, որը Դյուվերժե ի կարծիքով Իռլանդիայից հետո ունի ամենափոքր լիազորությունները, քաղաքական պրակտիկայում շատ ավելի հզոր է: Ավանդույթներ ու քաղաքական հանգամանքներ պարամետրի միջոցով է Դյուվերժեն հիմնականում բացատրում Իսլանդիայի և Ավստրիայի քաղաքական պրակտիկան, որտեղ նախագահը, չնայած սահմանադրական մեծ լիազորություններին, երկրորդական դեր է խաղում քաղաքական կյանքում:
Էնդոգեն պարամետրերի հիման վրա (պառլամենտական մեծամասնության կազմ և մեծամասնության նկատմամբ նախագահի դիրք) Դյուվերժեն կառուցում է մի սխեմա, որը կանխատեսում է նախագահի հիպոթետիկ դիրքը քաղաքական պրակտիկայում որպես բացարձակ միապետ, սահմանափակ միապետ, դիարխ, կարգավորիչ կամ սիմվոլ:
Աղյուսակ 2 Echec au roi 122
Հետագա հետազոտություններում Դյուվերժեն որոշակի փոփոխություններ է մտցնում իր կոնցեպցիայում և հիմնական ուշադրությունը դարձնում Ֆրանսիայում հնարավոր տարբեր քաղաքական պրակտիկաների վրա: Մյուս երկրների փորձին նա անդրադառնում է միայն հպանցիկ: Դյուվերժեն, ըստ էության, հրաժարվում է երկրորդ պարամետրից և այն մտցնում առաջին պարամետրի՝ սահմանադրության բացատրության մեջ: Սահմանադրությամբ սահմանված կանոնները բոլոր երկրներում միևնույն կերպ չեն մեկնաբանվում: Յուրաքանչյուր երկրի մշակութային միջավայրը վերափոխում է սահմանված իրավաբանական կանոնների նշանակությունը և դրանով շեղում մտցնում տեքստի և պրակտիկայի միջև : Այդ շեղումը մաքսիմումի է հասնում երկու երկրներում՝ Ֆրանսիայում և Իսլանդիայում: Շեղումները Դյուվերժեն այժմ բացատրում է մի կողմից նախագահի կերպարի (իմիջի) շուրջ ստեղծված պատկերացումների, իսկ մյուս կողմից՝ պառլամենտական մեծամասնության առկայության կամ բացակայության միջոցով: Նախագահն առաջին հերթին այն է, ինչը պատկերացնում են քաղաքացիները, ելնելով իրենց ազգային քաղաքական ավանդույթից: Այն կարող է ուժեղացնել կամ թուլացնել ժողովրդի կողմից ընտրված նախագահին:
Նախագահի թույլ իմիջ - Իռլանդիա, Իսլանդիա (նախագահի ընտրությունը ժողովրդի կողմից ունի միայն սիմվոլիկ նշանակություն, նախագահը փոխարինում է նախկին մետրոպոլիայի թագավորին): Ավստրիայում սոցիալիստները դեմ էին 1929 թ. սահմանադրական ռեֆորմին, սակայն երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո մինչև 1986 թ. միայն սոցիալիստներն էին զբաղեցնում այդ պաշտոնը: Թեև ավստրիացիները շատ են կապված նախագահի ուղղակի ընտրությանը, սակայն նրանք չեն ցանկանում, որ նախագահը ակտիվ քաղաքական դեր խաղա:
Նախագահի ուժեղ իմիջ - Պորտուգալիա (թեև իմիջը հակասական է և ենթարկվում է փոփոխությունների), Ֆրանսիա, Ֆինլանդիա (կապված Մոսկվայից եկող սպառնալիքը դիմակայելու հետ): Ֆրանսիայում ընտրողները շատ են կապված նախագահի ուղղակի ընտրության հետ, քանի որ նրանք դրանով ընտրում կամ հետ են կանչում կառավարության բարձրագույն ղեկավարին: Նախագահի ուղղակի ընտրությունը դարձել է ,ալտերնացիայի դեմոկրատիայիե հիմքը, որը փոխարինեց IV Հանրապետության ,առանց ժողովրդի դեմոկրատիայինե :
Եթե կա ժողովրդի կողմից ընտրված ուժեղ իմիջով նախագահ, ապա համակարգի ռեալ գործելը կախված է երեք գործոնից՝ այն լիազորություններից, որոնք սահմանադրությունը վերապահում է նախագահին, պառլամենտական մեծամասնության առկայությունից կամ բացակայությունից և, մեծամասնության առկայության դեպքում, նրա նկատմամբ նախագահի դիրքից : Եթե պառլամենտական մեծամասնությունն առկա է, ապա քաղաքական պրակտիկան կախված է առկա քաղաքական ուժերի միջև հարաբերություններից՝ վարչապետի և նրա անձնակազմի սահմանադրական լիազորություններից, նախագահի սահմանադրական լիազորություններից և այն իշխանությունից, որն ընձեռում է մեծամասնության վրա գերիշխելը (,մեծամասնության իշխանությունե ): Այս երեք իշխանությունների, կամ ինչպես իշխանությունն էր անվանվում միջին դարերում, սրերի տարբեր փոխդասավորությունը հանգեցնում է երեք տիպի իրավիճակների: Մի դեպքում նախագահը մեծամասնության ղեկավարն է, մյուսում նա հակադիր է մեծամասնությանը, իսկ երրորդում նախագահը մեծամասնության անդամ է:
Աղյուսակ 3 Դյուվերժե, 21 հրատ., էջ 521
Աղյուսակ 4 Դյուվերժե, 20 հրատ., էջ 527
Առաջին տիպ՝ Մաժորիտար մոնիզմ՝ նախագահի գերիշխանությամբ
Եթե նախագահը պառլամենտական մեծամասնության ճանաչված լիդերն է, ապա նա դառնում է մեծամասնության իշխանության կրողը և իր սահմանադրական լիազորություններին ավելացնում է նաև այս սուրը: Նա դառնում է կառավարության իսկական ղեկավար, ինչը հանգեցնում է այն բանին, որ վարչապետի սահմանադրական լիազորությունները մասամբ կաթվածահար են լինում:
Երկրորդ տիպ՝ Մաժորիտար մոնիզմ՝ վարչապետի գերակշռությամբ
Եթե պառլամենտական մեծամասնությունը նախագահի դեմ է, ապա այս անգամ վարչապետն է իր սահմանադրական լիազորությունները զուգակցում մեծամասնության իշխանության սրի հետ: Սակայն նախագահի սահմանադրական լիազորությունները մնում են անփոփոխ: Նրանց իրականացումը կախված չէ մեծամասնության կամքից, նրանք չեն կարող նույն կերպ կաթվածահար լինել, ինչպես վարչապետի լիազորությունները առաջին տիպում: Որևէ մեկը չի կարող խոչընդոտել նախագահին իրականացնել այն լիազորությունները, որոնք նա ունի սահմանադրության ուժով: Այս դեպքում առաջ է գալիս անհավասար դիարխիա, որտեղ նախագահն ավելի թույլ է, քան վարչապետը, սակայն նախագահն անզոր չէ :
Երրորդ տիպ՝ Մաժորիտար մոնիզմ՝ վարչապետի գերիշխանությամբ
Այս տիպում նախագահը պարզապես պառլամենտական մեծամասնության անդամ է և, ի տարբերություն նախորդ երկու տիպերի, նա չի կարող գործել ո՛չ մեծամասնության, և ո՛չ էլ վարչապետի կամ կառավարության դեմ: Լինելով մեծամասնության անդամ և մեծամասնության կողմից առաջադրված լինելով նախագահական ընտրություններում, նա հազիվ թե ի վիճակի լինի հանդես գալ մեծամասնության դեմ: Նրա սահմանադրական լիազորությունները կաթվածահար են լինում, մոտավորապես այնպես, ինչպես առաջին դեպքում :
Պառլամենտական մեծամասնության բացակայության դեպքում նախագահը չի կարող կոմպենսացնել կառավարության թուլությունը պառլամենտական անարխիայի պայմաններում: Նախագահը կարող է որոշ չափով նպաստել կառավարությունների ձևավորմանը, որոշ չափով նվազեցնել կառավարությունների անկայունությունը, բայց չի կարող ապահովել արդյունավետ կառավարում : 1982 թ. Դյուվերժեն Ֆինլանդիայի, Իսլանդիայի և Վայմարյան հանրապետության փորձառությունները դասակարգեց համապատասխանաբար որպես ,ոչ մաժորիտար համակարգ՝ նախագահի գերակշռությամբե, ,ոչ մաժորիտար համակարգ՝ թուլացած նախագահովե և ,առանց մեծամասնության համակարգ, որտեղ նախագահը տիրապետում է արտակարգ միջոցներիե: 1984 թվականից Դյուվերժեն պառլամենտական մեծամասնության բացակայությամբ տիպը անվանում էր ,անարխիա, որը մեղմված է նախագահի ազդեցությամբե : Իր դասագրքի վերջին հրատարակությունում նա այս տիպին այլևս ոչ մի ընդհանրական անվանում չի տալիս և օտարերկրյա կիսանախագահական ռեժիմների փորձի հիման վրա նշում է, որ նախագահի դերը կարող է լինել ինչպես կարգավորող, այնպես էլ խանգարող :
Դյուվերժեի մշակած կիսանախագահական կառավարման ձևի տեսությունը միանշանակ չընդունվեց, որի հիմնական պատճառներից մեկը նրա տեսության թերըմբռնումն էր: Շատ հաճախ այդ տեսության դեմ բերվում էր այն փաստարկը, որ կիսանախագահական ռեժիմ անվանումը շփոթեցուցիչ է, քանի որ Ֆրանսիայի նախագահն ավելի ուժեղ է, քան ամերիկյանը, ֆրանսիական համակարգն ավելի շատ գերնախագահական է, քան կիսանախագահական: Սակայն կիսանախագահական տերմինը որևէ դեպքում չպետք է հասկանալ որպես թուլացված նախագահական համակարգ, այլ միայն այն հանգամանքի արտացոլում, որ ժողովրդի իշխանությունը նախագահական համակարգի նման արտահայտվում է ինչպես պառլամենտի, այնպես էլ նախագահի ընտրությամբ և որ, ի տարբերություն նախագահական համակարգի, նախագահը կիսանախագահական կառավարման ձևում ամբողջությամբ չի տիրապետում գործադիր իշխանությանը:
Հիմնական հակափաստարկը, որը բերվում է կիսանախագահական կառավարման ձևի տեսության դեմ, դա այն է, որ ,պառլամենտական և նախագահական կառավարման ձևերե դիխոտոմիական դասակարգումը լիովին բավարար է քաղաքական ռեժիմների դասակարգման համար: Այս փաստարկն իր բոլոր թերություններով հանդերձ , այնուամենայնիվ, պարունակում է մի ռացիոնալ հատիկ: Կիսանախագահական կառավարման ձևը պրակտիկայում հիմնականում գործում է կամ պառլամենտական, կամ նախագահական ձևերին բնորոշ տրամաբանությամբ, այսինքն գործադիր իշխանությունը կա՛մ հենվում է պառլամենտ-կառավարություն առանցքի, կա՛մ նախագահի վրա: Սրանով, սակայն, կիսանախագահական ձևը չի դառնում մի դեպքում պառլամենտական, իսկ մյուս դեպքում՝ նախագահական:
Կիսանախագահական կառավարման ձևի կոնցեպցիայի դեմ բերվող հակափաստարկներից մեկն այն է, որ կառավարման այս ձևում միավորված են այնպիսի երկրներ, որոնց նախագահները իրարից շատ են տարբերվում: Հետերոգենության այս փաստարկը կարող է սակայն բերվել նաև պառլամենտական և նախագական ռեժիմների դեմ: Շատ կարևոր է այն հանգամանքը, որ կիսանախագահական կառավարման ձևը միայն սահմանադրա-իրավական կատեգորիա է և սահմանում է միայն իշխանության իրականացման կանոնները, այլ ոչ թե նաև այդ կանոնների կիրառումը պրակտիկայում: Հետևելով ֆրանսիացի սահմանադրագետ Օ. Դյուամելի առաջարկին , Դյուվերժեն սկսում է խստորեն իրարից տարբերակել ,քաղաքական ռեժիմե և ,քաղաքական համակարգե հասկացությունները, որոնք նա երբեմն որպես հոմանիշ էր օգտագործում: ,Ռեժիմե բառը այսուհետ վերապահվում է սահմանադրությամբ ու օրենքներով սահմանված իշխանության կառուցվածքին, իսկ ,համակարգըե՝ այն կոնֆիգուրացիաներին, որոնք կիրառվում են կամ կարող են կիրառվել տվյալ ռեժիմի շրջանակներում: Կիսանախագահական ռեժիմի կոնցեպցիայի նպատակը հենց այդ գործող կամ հնարավոր պրակտիկան ուրվագծելու և կանխատեսելու մեջ է: Քաղաքական ռեժիմը ոչ այլ ինչ է, քան էվրիստիկական մոդել, իսկ կիսանախագահական ռեժիմի կոնցեպցիան հնարավորություն է տալիս ավելի խորը հետազոտել պրակտիկան, քան պառալամենտական և նախագահական ռեժիմ կատեգորիաներով սահմանափակվելու դեպքում :
Քաղաքական ռեժիմի և քաղաքական համակարգի միջև չկա անմիջական և դետերմինացված կապ: Նրանց տարբերակումը միայն հետագա հետազոտության սկիզբն է, որի նպատակն է պարզել, թե ինչու են իրար համեմատաբար նման սահմանադրական կառույցները իրականում տարբեր քաղաքական պրակտիկաներ առաջացնում: Քաղաքական ռեժիմը, քաղաքական հաստատությունները միակ անփոփոխ մեծությունը չեն, որով բացատրվում է քաղաքական պրակտիկան: Մի կողմից Դյուվերժեն ընդգծում է, որ ստրուկտուրացված կուսակցական համակարգը և կայուն մեծամասնությունները պառլամենտում հսկայական ազդեցություն են թողնում կառավարման համակարգի գործունեության վրա: Կարևոր գործոն են նաև քաղաքական կուլտուրան ու ավանդույթները, որոնք իրենց ազդեցությունն են թողնում նախագահի իմիջի վրա: Մյուս կողմից, քաղաքական հաստատություններն ինքնին որոշակի պարտադրանքներ են դնում քաղաքական դերակատարների վրա, ինչպես, օրինակ, երկփուլանոց մեծամասնական ընտրական համակարգը և նախագահի ուղղակի ընտրությունը Ֆրանսիայում, որոնք մեծապես նպաստեցին պառլամենտական մեծամասնության առաջացմանը: Այսպիսով, քաղաքական հաստատությունները կարող են դիտարկվել ինչպես անկախ, այնպես էլ կախյալ մեծություններ: Կառավարման, ընտրական և կուսակցական համակարգերը պետք է քննարկվեն միասին՝ համապատասխան քաղաքական կուլտուրայի ենթատեքստում: ,Կիսանախագահական ռեժիմն անքակտելի է այն երեք ենթահամակարգերից, որոնք նրան շրջապատում են. քաղաքական կուլտուրայի, կուսակցական և ընտրական համակարգերից: Այս ձևով հասկանալի է դառնում, թե ինչու իրավաբանական հաստատություններով սահմանված միևնույն ռեժիմը կարող է գործել տարբեր քաղաքական համակարգերի շրջանակներումե :
Նախագահի և վարչապետի լիազորությունների դերին ավելի մեծ նշանակություն տալով՝ Դյուվերժեն հիմնականում հաղթահարում է իր կոնցեպցիայի մշակման առաջին փուլի ամենամեծ թերությունը՝ նախագահի սահմանադրական լիազորությունների թերագնահատումը: Սահմանադրությունը կարող է շատ դեպքերում բացատրել, թե ինչու է մի դեպքում նախագահը, իսկ մեկ այլ դեպքում հենց վարչապետը դառնում մեծամասնության իշխանության լիդեր: Շատ քիչ է հավանական, օրինակ, որ մեծամասնության իշխանության լիդերը փորձի դառնալ նախագահ, եթե սահմանադրության համաձայն գործադիր իշխանության կարևորագույն լծակները կենտրոնացած են կառավարության ձեռքում (ինչպես Իռլանդիայում): Ուստի շատ կարևոր է տվյալ երկրում առկա քաղաքական կուլտուրայի ենթատեքստում հստակորեն պարզել, թե սահմանադրությունը որքան իշխանություն է տալիս նախագահին և որքան՝ կառավարությանը: Անհրաժեշտ է կատարել կիսանախագահական կառավարման ձև ունեցող երկրների ենթադասակարգում, ըստ այն բանի, թե ինչ համամասնություններով է նախագահի և կառավարության միջև բաշխված գործադիր իշխանությունը: Նման ենթադասակարգման համար լավ հիմք կարող է դառնալ Մ. Շուգարթի և Ջ. Քերիի կողմից առաջարկվող կառավարության երկակի պատասխանատվության չափանիշը : Ըստ այդմ, կիսանախագահական ձևը կարելի է ենթադասակարգել երկու մոդելի՝ ,պառլամենտական-նախագահականիե և ,նախագահական-պառլամենտականիե:
Ըստ իս, Շուգարթի և Քերիյի կողմից առաջարկվող մոտեցումը, ըստ որի կիսանախագահական կառավարման ձև կատեգորիան վերանում է և այն բաժանվում է երկու ինքնուրույն կատեգորիաների՝ ,պրեմիեր-նախագահականիե և ,նախագահ-պառլամենտականիե , տեղին չէ: Կառավարության պատասխանատվությունը նախագահի առջև ինքնին դեռևս չի վերացնում գործադիր իշխանության դուալիզմը, այլ այն զգալի կերպով սահմանափակում է նախագահի օգտին: Եթե սահմանադրությունը գործադիր իշխանության բնագավառում նախատեսում է նախագահի այնպիսի լիազորություններ, որոնք պատրանք են դարձնում կառավարության ինքնուրույնությունը, ապա նման ռեժիմը ճիշտ կլինի դասակարգել որպես նախագահական՝ պառլամենտարիզմի որոշակի տարրերով:
2. Հայաստանի և Ֆրանսիայի կառավարման ձևերի համեմատությունը
Կիսանախագահական մոդելի ընդունումը Հայաստանում կապված էր մի քանի պատճառների հետ: 1991 թվականից արդեն գոյություն ուներ ուղղակիորեն ընտրվող նախագահի պաշտոն, և իշխող վարչակազմը նախագահի գլխավորությամբ շահագրգռված էր այդ պաշտոնի պահպանմամբ և ուժեղացմամբ: Կառավարող մեծամասնության համար խոսքը միայն այն մասին էր, թե նախագահի ուժեղ դիրքի ամրագրման որ մոդելն է ավելի նախընտրելի: Ընդդիմությունը, որը հիմնականում պառլամենտական կառավարման ձևի կողմնակից էր, պառլամենտում փոքրամասնություն էր կազմում, և նրա ազդեցությունը չէր կարող վճռորոշ լինել: Իշխող մեծամասնության սահմանադրական պատկերացումների անթաքույց արտահայտությունը սահմանադրական հանձնաժողովի կողմից մշակված 1994 թ. ապրիլի 20 - ի նախագիծն էր , որը նախագահի համար ամրագրում էր բացարձակ գերակա դեր՝ նախագահն առանց պառլամենտի որևէ մասնակցության նշանակում և ազատում էր վարչապետին (հոդված 74 կետ 6), կարող էր լուծարել խորհրդարանը (հոդված 74 կետ 5), և ուներ 2/3 վետոյի իրավունք (հոդված 74 կետ 3): Միակ զիջումը խորհրդարանին այն էր, որ վերջինս կարող էր կառավարությանը անվստահություն հայտնել պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ, այլ ոչ թե պատգամավորների ընդհանուր թվի 2/3 - ով, ինչպես դա նախատեսված էր 1991 թ. օգոստոսի 1 - ի ,Հայաստանի Հանրապետության նախագահի մասինե օրենքի 8 հոդվածի 6 - րդ կետով:
Կառավարող մեծամասնության ընտրությունը կանգ առավ հենց այս մոդելի վրա, քանի որ այն հնարավորություն էր տալիս ճգնաժամային իրավիճակներում հակամարտությունը միշտ լուծել նախագահի օգտին՝ պառլամենտի լուծարմամբ, մի լիազորություն, որը նախագահը չուներ 1991 թ. օգոստոսի 1 - ի օրենքով և որի խիստ կարիքը նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը զգում էր 1992 թվականից: Կիսանախագահական մոդելի օգտին էր խոսում նաև այն, որ նախագահը այլևս գործադիր իշխանության ուղղակի ղեկավարը չէ և կարող էր խաղալ վերկուսակցական արբիտրի դեր:
Չնայած այն հանգամանքին, որ սահմանադրական հանրաքվեի ժամանակ սահմանադրության նախագիծը հանրությանը ներկայացվում էր որպես ֆրանսիական մոդել և որի վրա զգալի աշխատանք էր տարել ֆրանսիացի սահմանադրագետ պրոֆեսոր Միշել Լեսաժը, Հայաստանի սահմանադրական մոդելը զգալիորեն տարբերվում է ֆրանսիականից, քանի որ այն պայմանավորված է նախագահի իշխանությունը հնարավորինս մեծացնելու ցանկությամբ և այն բանի գիտակցմամբ, որ նախագահը գերակա դիրք պետք է ունենա իշխանության մարմինների համակարգում: Ֆրանսիայի սահմանադրությունից ամենաէական տարբերությունները վերաբերում են կառավարության նկատմամբ նախագահի դիրքին:
1. Ամենաառանցքային տարբերությունը վարչապետի ազատման իրավունքն է: Այն, ինչ ցանկանում էր դը Գոլը 1958 թ. և որին նա չկարողացավ հասնել , Հայաստանում իրականացվեց առանց մեծ դիմադրության:
2. Կառավարության կազմավորման կարգը ձևականորեն նույնն է, սակայն վարչապետին պաշտոնանկ անելու նախագահի միանձնյա իրավունքը կտրուկ կերպով փոխում է իրավիճակը: Քանի որ վարչապետի պաշտոնավարումը կախված է ոչ միայն պառլամենտական մեծամասնության կամքից, այլ նաև ու առաջին հերթին նախագահից, ապա կառավարության կազմավորման ժամանակ ևս պառլամենտը ստիպված է ավելի մեծ չափով հաշվի առնել նախագահի կամքը, հատկապես, երբ նախագահն ունի պառլամենտը լուծարելու իրավունք:
Այս երկու լիազորությունները իրար հետ զուգակցված հանգեցնում են կազմակերպական առումով նախագահի դոմինանտ դիրքին կառավարության նկատմամբ: Կառավարության գործունեության նկատմամբ հսկողությանն են նպաստում նաև հաջորդ երկու լիազորությունները:
3. 85 հոդվածի 3 - րդ մասով նախագահին վերապահված է լիազորություն՝ վարչապետի ներկայացմամբ սահմանելու կառավարության կառուցվածքը և գործունեության կարգը: Այսինքն, առանց նախագահի անհնար է սահմանել, թե, օրինակ, որ նախարարությունները պետք է գոյություն ունենան, ինչպիսին պետք է լինեն հարաբերությունները գործադիր իշխանության տարբեր մարմինների միջև և այլն:
4. Սահմանադրության 86 հոդվածի 2 - րդ մասի համաձայն՝ կառավարության բոլոր որոշումները վավերացնում է նախագահը: Ի տարբերությունի Հայաստանի նախագահի այս լիազորության, Ֆրանսիայի նախագահը վավերացնում է միայն նախարարների խորհրդում ընդունված օրդոնանսները և դեկրետները (հոդված 13):
5. Հայաստանի սահմանադրությունը ամրագրում է նախագահի գերակա դիրքը արտաքին քաղաքականության, պաշտպանության և անվտանգության բնագավառներում: Մյուս կողմից, Հայաստանի սահմանադրությունը թեև 85 հոդվածի առաջին մասում ամրագրում է կառավարության հիմնական ֆունկցիան՝ իրականացնելու գործադիր իշխանությունը, սակայն կառավարության լիազորություններին նվիրված 89 հոդվածում որևէ բան չի ասում, թե ով է մշակում երկրի քաղաքականությունը: Այդ հոդվածի 4 - 6 կետերը խոսում են միայն որոշակի բնագավառներում (ֆինանսատնտեսական, վարկային, հարկային, գիտության, կրթության, մշակույթի, առողջապահության, սոցիալական ապահովության, բնության պահպանության, պաշտպանության, ազգային անվտանգության, արտաքին քաղաքականության) քաղաքականության իրականացման ապահովման մասին: Ստացվում է, որ կառավարության լիազորությունները նույնն են նաև այն բնագավառներում, որտեղ Հանրապետության նախագահն ունի առանձնահատուկ դեր՝ արտաքին քաղաքականությունում, որի ընդհանուր ղեկավարումը սահմանադրությունը վերապահում է նախագահին (հոդված 55 կետ 7), երկրի անկախությունը, տարածքային ամբողջականությունը և անվտանգությունը երաշխավորելիս (հոդված 49 մաս 2՝ 55 հոդվածի 12 - 14 - րդ կետերի հետ միասին): Եթե այս բնագավառներում կարելի է ելնել նրանից, որ սահմանադրությունը արտաքին քաղաքականության, պաշտպանության և անվտանգության բնագավառներում քաղաքականության որոշման իրավասությունը վերապահել է նախագահին, ապա քաղաքականության մյուս բնագավառների համար այս հարցը հստակ լուծված չէ, և որոշակի հակասություն գոյություն ունի գործադիր իշխանությունն իրականացնելու կառավարության ընդհանուր ֆունկցիայի (հոդված 85 առաջին մաս) և 89 հոդվածի 4 - 6 կետերի ձևակերպումների միջև: Ֆրանսիայում այս հարցը կարգավորված է բավական հստակ՝ սահմանադրության 20 հոդվածի համաձայն կառավարությունը որոշում և ղեկավարում է երկրի քաղաքականությունը, իսկ նախագահը լիազորություններ ունի միայն քաղաքականության որոշակի բնագավառներում: Իհարկե, կիսանախագահական կառավարման ձևին բնորոշ դուալիստական գործադիր իշխանությունը բարդացնում է տարբեր բնագավառներում նախագահի և կառավարության լիազորությունների հստակ սահմանազատումը, սակայն այս խնդիրը սկզբունքի տեսակետից պետք է հստակ սահմանված լինի սահմանադրությամբ:
Արտաքին քաղաքականության և պաշտպանության բնագավառներում Ֆրանսիայի նախագահի իրավասությունը, սահմանադրության համաձայն, այդքան դոմինանտ չէ, ինչքան Հայաստանում, և Ֆրանսիայի նախագահը այստեղ պարտավոր է համագործակցել կառավարության հետ, ինչի հիմնական գործիքը սահմանադրության 19 հոդվածով նախատեսված կրկնաստորագրման ինստիտուտն է: Ըստ այդ հոդվածի՝ Ֆրանսիայի նախագահի բոլոր ակտերը, բացառությամբ վարչապետի նշանակման և ազատման (հոդված 8 մաս 1), հանրաքվեի նշանակման (հոդված 11), Ազգային ժողովի լուծարման (հոդված 12), 16, 18 (ուղերձներ պառլամենտի պալատներին), 54 (միջազգային պարտավորությունների սահմանադրականության հարցով սահմանադրական խորհուրդ դիմելը), 56 (սահմանադրական խորհրդի նախագահ և երեք անդամ նշանակելը ) և 61 (օրենքների սահմանադրականության հարցով սահմանադրական խորհուրդ դիմելը) հոդվածների, կրկնաստորագրվում են վարչապետի և, անհրաժեշտության դեպքում, համապատասխան նախարարի կողմից: Կրկնաստորագրմամբ վարչապետը հավաստում է, որ խոսքը գնում է նախագահի ակտի մասին և որ դրա իրականացման համար անհրաժեշտ կանոնները պահպանված են: Միաժամանակ նա իր ստորագրությամբ քաղաքական պատասխանատվություն է ստանձնում պառլամենտի առջև այդ ակտի համար: Վարչապետը իրավաբանորեն պարտավոր չէ կրկնաստորագրել ակտը, դրա ընդունման համար անհրաժեշտ է նախագահի և վարչապետի համաձայնությունը ակտի բովանդակության վերաբերյալ : Կրկնաստորագրումը վերաբերում է գործադիր իշխանության բոլոր ոլորտներին, բացառությամբ 16 հոդվածի, որը վերաբերում է նախագահի լիազորություններին՝ ռազմական կամ արտակարգ իրավիճակներում:
6. Հայաստանի սահմանադրության 56 հոդվածում ամրագրված
նախագահի հրամանագրեր արձակելու իրավունքը նախագահի առջև դնում է միայն մեկ սահմանափակում, ըստ որի հրամանագրերը չպետք է հակասեն սահմանադրությանը և օրենքներին: Սա բացարձակապես անբավարար է, քանի որ այս հոդվածը մի կողմից նախագահին տալիս է առաջնային նորմաստեղծության իրավասություն, իսկ մյուս կողմից սահմանում է նախագահի բոլոր տեսակի հրամանագրերի գերակայություն՝ կառավարության որոշումների և այլ նորմատիվ իրավական ակտերի նկատմամբ: Ի տարբերություն Ֆրանսիայի, Հայաստանում լիովին բացակայում է կրկնաստորագրման ինստիտուտը:
7. Ֆրանսիայում նախագահի կողմից կատարվող քաղաքացիական և ռազմական պաշտոններում բոլոր նշանակումները ենթակա են կրկնաստորագրման (հոդված 13՝ 19 հոդվածի հետ միասին), իսկ որոշակի կատեգորիաների, այդ թվում՝ դեսպանների, գեներալների, կենտրոնական կառավարչությունների ղեկավարների, պրեֆեկտների նշանակումը իրականացվում է միայն նախարարների խորհրդում (հոդված 13 մաս 3): Հայաստանում նախագահը առանց որևէ առաջարկի կամ կրկնաստորագրման նշանակում է զինված ուժերի բարձրագույն հրամանատարական կազմը (հոդված 55 կետ 12), օրենքով նախատեսված դեպքերում նշանակումներ է կատարում քաղաքացիական պաշտոններում (հոդված 55 կետ 5): Նա վարչապետի առաջարկությամբ նշանակում և ազատում է գլխավոր դատախազին և Երևանի քաղաքապետին (հոդված 55 կետ 9, հոդված 108 մաս 2): Քանի որ Հայաստանի նախագահը, ի տարբերություն ֆրանսիականի, ունի վարչապետին ազատելու ինքնուրույն իրավունք, ապա հասկանալի է, որ նրա ազդեցությունը գլխավոր դատախազին և Երևանի քաղաքապետին նշանակելու հարցում շատ մեծ է: Մարզպետների նշանակման հետ Հայաստանի նախագահը ձևականորեն որևէ առնչություն չունի, սակայն քանի որ նրանք նշանակվում և ազատվում են կառավարության կողմից՝ կառավարության որոշմամբ, ապա իրավական տեսակետից նրանք նույնպես ենթակա են նախագահի վավերացմանը:
Հայաստանի և Ֆրանսիայի նախագահների լիազորությունների այս համառոտ համեմատությունը ակնառու կերպով ցույց է տալիս, թե ինչքան հեռու են իրականությունից այն պնդումները, թե Հայաստանն ընդօրինակել է ֆրանսիական մոդելը: Իրավաբանական տեսակետից Հայաստանի նախագահի դիրքը շատ ավելի ուժեղ է, քան Ֆրանսիայի նախագահինը: Միայն մի քանի դեպքերում է, որ Հայաստանի սահմանադրությունը ընդունել է լուծումներ, որոնք ավելի հարիր են ժողովրդավարական և իրավական պետությանը: Օրինակ, Հայաստանի սահմանադրության 50 հոդվածի 3 - րդ մասի համաձայն նույն անձը չի կարող ավելի քան երկու անգամ անընդմեջ ընտրվել Հանրապետության նախագահի պաշտոնում, մինչդեռ Ֆրանսիայի սահմանադրությունը որևէ նման սահմանափակում չի պարունակում: Սահմանադրության 55 հոդվածի 13 և 14 կետերով նախատեսված Հայաստանի նախագահի կողմից ձեռնարկված միջոցառումները Ազգային ժողովը կարող է դադարեցնել սահմանադրական եզրակացության հիման վրա (81 հոդվածի կետ 3 և 100 հոդվածի կետ 6): Ֆրանսիայում Ազգային ժողովը նման լիազորություն չունի, սակայն, մյուս կողմից, Ֆրանսիայի սահմանադրության 16 հոդվածի 3 - րդ մասը սահմանում է, որ այդ միջոցառումները պետք է թելադրված լինեն սահմանադրական մարմինների կողմից իրենց խնդիրները ամենակարճ ժամկետում լուծելու համար միջոցների ապահովմամբ: Նախագահը պարտավոր է այս հարցով պաշտոնական խորհրդատվություն անցկացնել սահմանադրական խորհրդի հետ: Եթե օրենքների ընդունման համար հանրաքվե նշանակելիս Հայաստանի նախագահն ունի 2/3 վետոյի իրավունք (հոդված 111 մաս 3՝ 112 հոդվածի առաջին մասի հետ միասին), ապա Ֆրանսիայի նախագահի վետոն այստեղ բացարձակ է: Սակայն սահմանադրական փոփոխությունների հարցում Ֆրանսիայի նախագահի դիրքը շատ ավելի է թույլ է, քան Հայաստանի նախագահինը: Ֆրանսիայի նախագահը չունի սահմանադրական փոփոխություններ նախաձեռնելու ինքնուրույն իրավունք: Նա նախաձեռնություն կարող է ցուցաբերել միայն վարչապետի առաջարկությամբ: Սահմանադրական փոփոխություններ նախաձեռնելու իրավունք ունեն նաև պառլամենտի անդամները: Եթե սահմանադրական փոփոխությունների առաջարկները ընդունվում են պառլամենտի երկու պալատների կողմից նույն խմբագրությամբ, ապա այդ փոփոխությունները ուժի մեջ են մտնում հանրաքվեով դրանց հավանություն տալուց հետո: Հանրաքվե կարող է չնշանակվել միայն այն դեպքում, երբ խոսքը նախագահի կողմից ներկայացված նախագծի մասին է: Այդ դեպքում նա սահմանադրության փոփոխության նախագիծը ներկայացնում է Պառլամենտի կոնգրեսին, որը ձևավորվում է Ազգային ժողովի և Սենատի համատեղ նիստից: Կոնգրեսը սահմանադրության փոփոխության նախագիծը ընդունում է քվեարկության մասնակիցների ձայների երեք հինգերորդով (հոդված 89): Հայաստանում նախագահն ունի սահմանադրական փոփոխությունների նախաձեռնության իրավունք (հոդված 111 առաջին մաս), և, որն ավելի կարևոր է, սահմանադրության փոփոխությունների նախագծի նկատմամբ նրա վետոն կարող է հաղթահարվել միայն պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների 2/3 - ով:
Սահմանադրական իրավունքի տեսանկյունից Հայաստանի նախագահի իշխանությունը շատ ավելի մեծ է, քան Ֆրանսիայինը, բայց այդ տարբերությունն էլ ավելի մեծ է քաղաքական պրակտիկայում: Երկու երկրների քաղաքական կուլտուրաների և կուսակցական համակարգերի հսկայական տարբերությունն ավելի է մեծացնում այն հեռավորությունը, որը կա Հայաստանի և Ֆրանսիայի նախագահների միջև:
3. Արևելաեվրոպական երկրների փորձառությունը
Նախկին կոմունիստական բլոկին պատկանող արևելաեվրոպական 29 երկրներից 22 - ը ունեն ժողովրդի կողմից ուղղակիորեն ընտրված նախագահ: Դրանցից 14 - ում կառավարությունը պատասխանատու է պառլամենտի առջև : Այդ երկրներից 5 - ում (Բուլղարիա, Մակեդոնիա, Չեռնոգորիա, Սլովենիա և Սլովակիա ) նախագահը որևէ նշանակալի լիազորություններ, հատկապես գործադիր իշխանության բնագավառում չունի, ուստի այս երկրները չեն դիտարկվում որպես կիսանախագահական: Հայաստանից բացի, կիսանախագահական կառավարման ձև ունեցող երկրների թվին են պատկանում Ռուսաստանը, Ուկրաինան, Բելառուսը , Լիտվան, Լեհաստանը, Ռումինիան, Սերբիան և Խորվաթիան:
Այս երկրները հստակորեն բաժանվում են երկու խմբի՝ ելնելով գործադիր իշխանության բնագավառում նախագահի դիրքից: Առաջին ենթախնբի մեջ մտնում են Լիտվան, Լեհաստանը, Ռումինիան, Սերբիան և Խորվաթիան (,պառլամենտական-նախագահականե), իսկ երկրորդ ենթախմբի մեջ՝ ԱՊՀ - անդամ երկրներ Հայաստանը, Ռուսաստանը, Ուկրաինան և Բելառուսը (,նախագահական-պառլամենտականե):
Նախագահական-պառլամենտական երկրների շարքում հայկական մոդելը զգալիորեն ուժեղ է ուկրաինականից, իսկ որոշակի առումներով՝ նաև ռուսականից և բելառուսականից:
Առաջին, Հայաստանի նախագահն ունի խորհրդարանի լուծարման համարյա առանց սահմանափակումների միանձնյա իրավունք, այն դեպքում, երբ Ռուսաստանի նախագահը կարող է Պետական դուման արձակել միայն կառավարության կազմման և նրան անվստահություն հայտնելու դեպքերում ։ Եթե Ռուսաստանի նախագահը կարող է այդ սպառնալիքն օգտագործել միայն կառավարության նշանակման և խորհրդարանի կողմից կառավարությունը տապալելու փորձերի ժամանակ, ապա Հայաստանում նախագահը այդ սպառնալիքին կարող է դիմել գործնականում ցանկացած ժամանակ։ Եթե Ռուսաստանում ստորին պալատը փորձ չի անում փոխել կառավարությունը, ապա նրա գոյությանը ոչինչ չի սպառնում: Ընդ որում, ստորին պալատին ոչինչ չի սպառնում նաև կառավարությանն առաջին անգամ անվստահություն հայտնելուց հետո և միայն այն դեպքում, երբ դրանից հետո երեք ամսվա ընթացքում Դումայի և նախագահի միջև տարաձայնությունները կառավարության շուրջ չեն կարգավորվում և կողմերը մնում են իրենց սկզբնական տեսակետներին, ապա միայն այդ ժամանակ կառավարությանը երկրորդ անգամ անվստահություն հայտնելուց հետո նախագահը պարտավոր է կամ հայտարարել կառավարության հրաժարականի մասին կամ էլ լուծարել Դուման (Ռուսաստանի սահմանադրության 117 հոդվածի 3 - րդ մաս):
Երկրորդ, կառավարության նշանակման ժամանակ Հայաստանի նախագահը պարտավոր չէ համաձայնեցնել վարչապետի թեկնածությունը խորհրդարանի հետ, ինչպես Ռուսաստանում։ Ի տարբերություն Ռուսաստանի, որտեղ վարչապետի թեկնածուն վարչապետ կարող է դառնալ միայն այն դեպքում, երբ ստանում է խորհրդարանի անդամների բացարձակ մեծամասնության հավանությունը, Հայաստանում կառավարությունը կազմավորված է համարվում նախագահի կողմից վարչապետի և (վերջինիս առաջարկությամբ) կառավարության մյուս անդամների նշանակման պահից՝ առանց խորհրդարանի մեծամասնության ձայները ստանալու անհրաժեշտության։ Բացի այդ, Դուման առնվազն երկու անգամ, առանց վտանգի տակ դնելու իր գոյությունը, կարող է մերժել կառավարության ղեկավարի թեկնածությունը: Միայն ներկայացված կառավարության ղեկավարի թեկնածությունները երրորդ անգամ մերժելուց հետո է, որ նախագահը պարտավոր է լուծարել Դուման (Ռուսաստանի սահմանադրության 111 հոդվածի 4 - րդ մաս): Ընդ որում անհրաժեշտ է նկատի ունենալ, որ նորընտիր Դուման, որը մեկ տարվա ընթացքում չի կարող լուծարվել կառավարությանն անվստահություն հայտնելու պատճառով, ավելի ուժեղ դիրքեր ունի, քան հայկական պառլամենտը, որը նույնպես չի կարող լուծարվել ընտրություններից հետո մեկ տարվա ժամկետում: Դուման այդ դեպքում 117 հոդվածի 3 - րդ մասի ուժով կարող է պարտադրել կառավարության հրաժարականը և ստիպել նախագահին առաջադրելու իր համար ընդունելի թեկնածություն, քանի որ այլապես մեկ տարվա ընթացքում նախագահը չի կարողանա ձևավորել գործունակ կառավարություն: Եթե նախագահը համառի և երրորդ անգամ ևս ներկայացնի պառլամենտի համար անընդունելի թեկնածություն, ապա Դուման կարող է երրորդ թեկնածությունը հաստատել, որպեսզի չլուծարվի (մեկ տարվա ընթացքում Դուման չլուծարելու արգելքը գործում է միայն կառավարությանն անվստահություն հայտնելու դեպքում), և անմիջապես անվստահություն հայտնել կառավարությանը: Ի տարբերություն Ռուսաստանի, Հայաստանում սահմանադրորեն հնարավոր է, որ նախագահը կառավարությանն անվստահություն հայտնելուց հետո նորից նշանակի այն նույն կառավարությունը, որին խորհրդարանն անվստահություն է հայտնել։ Լինելով սահմանադրության կիսանախագահական ոգուն դեմ ուղղված քայլ, այն այնուամենայնիվ կարող է դիտարկվել որպես սահմանադրության տառին համապատասխան։
Ռուսաստանի և Բելառուսի հիմնական առանձնահատկությունը նախագահի որակյալ վետոյի և երկրի ներքին ու արտաքին քաղաքականության վրա շատ մեծ ազդեցություն ունենալու մեջ է: Ռուսաստանում նախագահը սահմանադրությանը և ֆեդերալ օրենքներին համապատասխան որոշում է պետության ներքին և արտաքին քաղաքականության հիմնական ուղղությունները (հոդված 80 մաս 3), իսկ Բելառուսի նախագահը երաշխավորում է ներքին և արտաքին քաղաքականության հիմնական ուղղությունների կենսագործումը:
Պառլամենտական-նախագահական մոդելով կիսանախագահական երկրների սահմանադրություները նախատեսում են հավասարակշռված լիազորություններով նախագահ, կառավարություն և պառլամենտ: Այդ երկրներից շատերում ակնհայտ է նախագահի դերի նվազեցման միտումը: Եթե Մոլդովան ամբողջությամբ անցում կատարեց կիսանախագահականից դեպի պառլամենտական կառավարում, ապա Լեհաստանում, Ռումինիայում և հատկապես Խորվաթիայում զգալիորեն կրճատվեցին նախագահի լիազորությունները, և ուժեղացվեց կառավարության դերը: Լեհաստանի 1997 թ. ապրիլի 2 - ի սահմանադրությունը այնքան նվազեցրեց նախագահի իշխանությունը (հատկապես նրա դերը արտաքին քաղաքականության և պաշտպանության ոլորտներում և կառավարության ձևավորման խնդրում), որ լեհական դոկտրինայի բացարձակ մեծամասնությունը Լեհաստանը դասում է պառլամենտական երկրների թվին : Խորվաթիայում Թուջմանի մահից հետո 2002 թ. նոյեմբերի սահմանադրական ռեֆորմի հետևանքով վերացվեց վարչապետին ազատելու նախագահի անսահմանափակ իրավունքը, ինչպես նաև կրճատվեցին նախագահի մի քանի այլ կարևոր լիազորություններ (կառավարության ձևավորման ժամանակ նրա ուժեղ դերը, կառավարության նիստեր հրավիրելու և վարելու իրավունքը և այլն) : 2003 թ. սահմանադրական փոփոխությունների հետևանքով, թեև նախագահի պաշտոնավարման ժամկետը չորս տարուց վերածվեց հինգ տարվա, սակայն ռեֆորմի հիմնական ուղղությունը կառավարության ուժեղացումն էր: Սահմանադրությունում այժմ հստակ նշվում է, որ նախագահն իրավունք չունի պաշտոնանկ անել վարչապետին (107 հոդվածի 2 - րդ մաս), ինչը Ռումինիայի պրակտիկայում երկու անգամ տեղի էր ունեցել վարչապետի կամքին հակառակ : Ռեֆորմը նվազեցրեց նաև նախագահի դերը կառավարության կազմում փոփոխություններ կատարվելու դեպքում, քանի որ նախագահը պարտավոր է հետևել վարչապետի առաջարկին և պառլամենտի հավանությանը (հոդված 85 մաս 3):
Արևելաեվրոպական կիսանախագահական երկրներում տեղի ունեցող այս էվոլյուցիան համահունչ է արևմտաեվրոպական կիսանախագահական երկրների փորձին: Պորտուգալիան իր 1976 թ. սահմանադրությունն ընդունելուց ընդամենը վեց տարի անց, 1982 թ., ենթարկեց կարևոր փոփոխությունների, որոնցից մեկը վարչապետին ազատելու նախագահի դիսկրեցիոն իրավունքի կտրուկ սահմանափակումն էր: Ըստ սահմանադրության 195 հոդվածի 2 - րդ մասի, Պորտուգալիայի նախագահը կարող է պաշտոնանկ անել կառավարությանը միայն այն դեպքում, եթե դա անհրաժեշտ է դեմոկրատական հաստատությունների բնականոն գործունեության համար, լսելով Պետական խորհրդի կարծիքը: Կիսանախագահական կառավարման ձև ընդունած առաջին երկիրը՝ Ֆինլանդիան, 1999 թ. հունիսի 11 - ի նոր սահմանադրությամբ կտրուկ սահմանափակեց նախագահի լիազորությունները, որի հետևանքով բազմաթիվ հետազոտողներ կարծում են, որ Ֆինլանդիան անցում է կատարել դեպի պառլամենտական կառավարման ձև :
Արևելաեվրոպական կիսանախագահական երկրների քաղաքական պրակտիկան չի արձանագրում սահմանադրության և պրակտիկայի այնպիսի անոմալիաներ, ինչպիսիք արձանագրում էր Դյուվերժեն Արևմտյան Եվրոպայում: Նախագահների դերը քաղաքական պրակտիկայում հիմնականում համընկնում է նրանց սահմանադրական լիազորություններին: Նախագահական-պառլամենտական մոդել ունեցող երկրներում նախագահը դոմինանտ դեր է խաղում նաև պրակտիկայում: Պառլամենտական-նախագահական մոդելով երկրներում նախագահի դերը պրակտիկայում փոքր-ինչ ավելի մեծ է, քան նախատեսված է սահմանադրությունում:
Պառլամենտական-նախագահական երկրների քաղաքական պրակտիկան հաստատում է, որ երկրի քաղաքականության որոշման համար վճռորոշ նշանակություն ունի պառլամենտական մեծամասնություն - կառավարություն հանգույցը: Եթե այն գոյություն ունի, ապա հենց կառավարությունն է ստանձնում գլխավոր դերակատարումը, իսկ նախագահը, կախված իրավիճակներից, կարող է լինել միայն օժանդակող կամ խոչընդոտող գործոն: Նախագահի և պառլամենտական մեծամասնության հակադրության պրակտիկան արևելաեվրոպական երկրներում վկայում է այն մասին, որ համակեցությունն այստեղ այնպես սահուն տեղի չի ունենում, ինչպես Ֆրանսիայում :
Այս երկրների փորձը ցույց է տալիս նաև, որ քաղաքական պրակտիկայում հիմնականում նախագահի գերակշռող դերով բնութագրվող ֆրանսիական մոդելը կիսանախագահական ռեժիմի գործելու հնարավոր տարբերակներից միայն մեկն է :
Բացի Ֆրանսիայից և նախագահական-պառլամենտական ենթախմբին պատկանող երկրներից, որևէ այլ երկրում նախագահը երբեք ուղղակիորեն և ամբողջությամբ իր վրա չի վերցրել երկրի քաղաքականության որոշման ֆունկցիան:
4. Կիսանախագահական ձևի ռեֆորմի հիմնական ուղղությունները Հայաստանում
Հայաստանի կառավարման ձևի համեմատությունը նախկին սոցիալիստական բլոկի երկրների հետ ցույց է տալիս, որ Հայաստանի նախագահի սահմանադրական դիրքը ամենաուժեղն է: Այս առումով Հայաստանի սահմանադրությունը նմանվում է միայն աֆրիկյան մի շարք երկրների սահմանադրություններին (Անգոլա, Բուրկինա Ֆասո, Կենտրոնաաֆրիկյան Հանրապետություն, Գաբոն, Մադագասկար, Մավրիտանիա, Նիգեր), որտեղ նախագահը միանձնյա նշանակում և ազատում է վարչապետին և իր հայեցողությամբ կարող է լուծարել պառլամենտը:
Բոլորովին էլ պատահական չէ, որ աշխարհում նման մոդելով ժողովրդավարական երկիր գոյություն չունի : Այս մոդելն ուղղակիորեն վերացնում է փոխադարձ զսպումների և հակակշիռների մեխանիզմները և հարցականի տակ դնում իշխանությունների բաժանման սկզբունքը: Իշխանությունների բաժանման սկզբունքի հիմնական էությունը իշխանությունների ֆունկցիոնալ և ինստիտուցիոնալ բաժանումն է: Սակայն, գործադիր իշխանության իրականացումը վերապահելով կառավարությանը, սահմանադրությունը նախագահին տալիս է այնպիսի ֆունկցիոնալ լիազորություններ (վարչապետի ազատում, կառավարության նիստերի նախագահում, կառավարության որոշումների վավերացում, կառավարության կառուցվածքի և գործունեության կարգի որոշում և այլն), որոնք նախագահին հնարավորություն են տալիս դառնալ կառավարության դե ֆակտո ղեկավար : Փոխադարձ զսպումների և հակակշիռների մեխանիզմները բացակայում են նախագահ-խորհրդարան հարաբերություններում: Եթե նախագահը կարող է միանձնյա որոշում ընդունել Ազգային ժողովի լուծարման վերաբերյալ , ապա Ազգային ժողովը որևէ կերպ չի կարող քաղաքական պատասխանատվության ենթարկել նախագահին : Կառավարության պատասխանատվությունը Ազգային ժողովի առջև նույնպես բարդացված է, քանի որ նախագահը կառավարությանն անվստահություն հայտնելու դեպքում կարող է արձակել խորհրդարանը կամ կառավարության հրաժարականն ընդունելուց հետո նորից նշանակել նույն վարչապետին՝ սպառնալով խորհրդարանի լուծարմամբ:
Նման մոդելը առավել վտանգավոր է մի երկրի համար, որը չունի ժողովրդավարության ավանդույթներ, ուժեղ քաղաքացիական հասարակություն, չգրված արգելքներ ու սկզբունքներ, որոնք զարգացած ժողովրդավարական երկրներում, ասենք Ֆրանսիայում, չափավորում են նախագահական մեծ իշխանությունը:
Կիսանախագահական կառավարման ձևի պառլամենտական-նախագահական մոդելն ամենից հետևողական ձևով է արտահայտում այս կառավարման ձևի էությունը. դուալիստական գործադիր իշխանությունում նա է հանդիսանում գործադիր իշխանության փաստացի ղեկավար, ով ունի խորհրդարանի աջակցությունը։ Հայաստանում կիսանախագահական ձևին նախապատվություն տալու դեպքում ակնհայտ է, որ հենց այս մոդելը պետք է ծառայի որպես սահմանադրական ռեֆորմի հիմք։ Բնական է, որ առաջին հերթին պետք է վերանայել Հայաստանի սահմանադրության այն դրույթները, որոնք կազմում են նախագահական-պառլամենտական մոդելի հիմքը՝ կառավարության կազմավորման կարգը, վարչապետին ազատելու իրավունքը, խորհրդարանի լուծարումը և կրկնաստորագրման ինստիտուտը։
ա) կառավարության կազմավորման կարգը.
Քանի որ կիսանախագահական ձևի չափանիշներից մեկը կառավարության պատասխանատվությունն է խորհրդարանի առջև, ապա լիովին բնական է այն պահանջը, որ կառավարության նշանակման հարցում խորհրդարանն ունենա ավելի լայն լիազորություններ։ Խորհրդարանի առջև կառավարության պատասխանատվության սկզբունքը ենթադրում է, որ կառավարությունն ի սկզբանե պետք է վայելի պառլամենտական մեծամասնության աջակցությունը և հրաժարական տա, եթե այդ մեծամասնությունն այլևս իրեն չի աջակցում։ Սակայն, ըստ ներկա սահմանադրության, նախագահը լիովին ազատ է նշանակելու վարչապետին, իսկ ինքը՝ խորհրդարանը, որևէ իրավունք չունի ուղղակիորեն ազդելու նախագահի կողմից վարչապետի թեկնածության ընտրության վրա։ Բացի այդ, նախագահի կողմից կազմավորված կառավարությունը խորհրդարանի կողմից հաստատման կարիք չունի։ Նոր նշանակված կառավարությունը պարտավոր է միայն Ազգային Ժողովին ներկայացնել կառավարության գործունեության ծրագիրը, որը ,համարվում է հավանության արժանացածե, եթե խորհրդարանը ծրագրի առնչությամբ կառավարությանն անվստահություն չի հայտնում: Ըստ սահմանադրության 74 հոդվածի՝ ոչ թե կառավարությունն է պարտավոր հայցել խորհրդարանի անդամների մեծամասնության վստահության քվեն, այլ ընդհակառակը, խորհրդարանը պետք է ապացուցի, որ ներկայացված ծրագրին դեմ է, և կառավարությանն անվստահություն հայտնելու որոշում ընդունի։ Իհարկե, այնքան էլ տրամաբանական չէ կառավարությանը անվստահություն հայտնել, երբ նրան ի սկզբանե խորհրդարանի կողմից վստահություն չի էլ հայտնվել։ Նոր կազմավորված կառավարությունը բնականաբար կարող է վայելել միայն նրան նշանակած նախագահի վստահությունը։ Ելնելով կառավարության կազմավորման հարցում նախագահի և խորհրդարանի իրավասությունների հավասարակշռման անհրաժեշտությունից, նպատակահարմար է կառավարության կազմավորման այնպիսի ընթացակարգը, որը հնարավորություն կտա ժողովրդի կողմից ուղղակիորեն ընտրված երկու մարմիններին՝ նախագահին և Ազգային ժողովին, հերթականորեն առաջարկել վարչապետին և կառավարությանը: Եթե կառավարության կազմավորման վերջին փուլում անհնար կլինի ձևավորել խորհրդարանի հարաբերական մեծամասնության վստահությունը վայելող կառավարություն, ապա ճգնաժամից դուրս գալու միակ միջոցը խորհրդարանի լուծարումն է և նոր ընտրությունների նշանակումը ։
բ) վարչապետին ազատելու իրավունքը.
Կառավարության կազմավորման խնդրում նախագահի և խորհրդարանի ազդեցությունը հավասարակշռելուց հետո վարչապետին ազատելու նախագահի միանձնյա իրավունքն այլևս որևէ արդարացում չունի։ Նախագահը պետք է վարչապետին ազատելու իրավունք ունենա միայն այն դեպքում, երբ վարչապետն ինքն է ներկայացնում է իր կամ կառավարության հրաժարականը։ Վարչապետի դերը և կառավարության համերաշխությունը բարձրացնելու նպատակով անհրաժեշտ է ամրագրել այն դրույթը, ըստ որի վարչապետի հրաժարականը նշանակում է ամբողջ կառավարության հրաժարականը։
գ) խորհրդարանի լուծարումը.
Ինչպես արդեն նշվեց, Հայաստանի սահմանադրությունը միակն է նախկին կոմունիստական բլոկին պատկանող երկրների շարքում, որտեղ նախագահին տրված է խորհրդարանը լուծարելու գրեթե անսահմանափակ միանձնյա իրավունք։ Նախագահի այս իրավունքը ոչ միայն ուժեղացնում է նախագահի դիրքերը խորհրդարանի նկատմամբ, այլ նաև խիստ թուլացնում է կառավարության պատասխանատվությունը խորհրդարանի առջև։ Կառավարությանն անվստահություն հայտնելու խորհրդարանի ցանկացած փորձ կարող է կանխվել նախագահի կողմից՝ խորհրդարանի լուծարմամբ կամ դրա սպառնալիքով։ Միևնույն ժամանակ սխալ կլիներ կիսանախագահական կառավարման ձևի շրջանակներում ընդհանրապես հրաժարվել խորհրդարանի լուծարման ինստիտուտից, որը գործադիր և օրենսդիր իշխանությունների միջև հավասարակշռության պահպանման և քաղաքական ճգնաժամերի լուծման կարևորագույն ձևերից մեկն է։
Լուծարման ինստիտուտը պետք է այնպես կարգավորված լինի, որպեսզի նորընտիր նախագահին հնարավորություն տրվի արտահերթ ընտրությունների միջոցով փորձել խորհրդարանում հասնել իր համար ավելի բարենպաստ ուժերի հարաբերակցության: Չի կարելի թույլ տալ, որ լուծարման իրավունքը չարաշահվի նախագահի կողմից՝ պառլամենտական մեծամասնության կամքին հակառակ: Լավագույն լուծումը, թերևս, այն է, որ նախագահին միայն մեկ անգամ հնարավորություն տրվի իր հայեցողությամբ լուծարելու խորհրդարանը, երբ նա իր ընտրությունից հետո բախվում է իրեն հակադիր խորհրդարանական մեծամասնության հետ ։ Այդ իրավունքից օգտվելու համար նախագահին պետք է տրվի որոշակի ժամանակ, ասենք երկու ամիս, որի ընթացքում նախագահը պետք է ընտրություն կատարի՝ կամ աշխատել հին խորհրդարանի հետ, կամ լուծարման միջոցով հասնել նոր՝ իր ընտրության հետ կապված ուժերի հարաբերակցության փոփոխությանը համապատասխանող խորհրդարանի:
դ) կրկնաստորագրման ինստիտուտը.
Շատ բնական է, որ երկրի կյանքի կարևորագույն ոլորտների (պաշտպանություն, արտաքին քաղաքականություն, անվտանգություն) համար ժողովրդի կողմից ընտրված նախագահը կրում է հատուկ պատասխանատվություն։ Սխալ է, սակայն, այդ բնագավառներում որոշումների ընդունման գործընթացից բացառել կառավարությանը, որն ի պաշտոնե իրականացնում է այդ քաղաքականությունը։ Քանի որ գործադիր իշխանության բնագավառում նախագահի հիմնական լիազորությունները վերաբերում են արտաքին քաղաքականությանը, պաշտպանությանը և անվտանգությանը, ապա հենց այստեղ պետք է նախատեսել նախագահի հրամանագրերի կրկնաստորագրություն՝ վարչապետի կողմից։ Անվտանգության խորհուրդը կարող է հանդիսանալ այն մարմինը, որտեղ քննարկվում, համաձայնեցվում և ընդունվում են այս ոլորտներին վերաբերող բոլոր կարևոր հարցերը։
---------------------------------------------------------------------------------------------------
1 Հետաքրքիր է նշել, որ դեռևս 1930 - ական թվականներին նման ռեժիմները հույն հետազոտող Միշել Դենդիասի կողմից ստացել էին քվազի-նախագահական համակարգ անվանումը: Դենդիասի քվազի-նախագահական համակարգին տրված բնորոշումը շատ բաներով համընկնում է Դյուվերժեի բնորոշումների հետ: Տես՝ Le renforcement des pouvoirs du chef de l’etat dans la dռmocratie parlementaire, Paris 1932, էջ 52, 112 - 113: 1937 թ. հրապարակված Le chef de l’Etat rռpublicain et le Rajustement de l’Exռcutif, Paris 1937, գրքում Դենդիասը քվազի-նախագահական համակարգը բնորոշում է հետևյալ կերպ. ,Խոսքը կառավարման մի ձևի մասին է, որը որոշ կողմերով նման է ամերիկյան նախագահական համակարգին, սակայն նրանից տարբերվում է այլ կողմերով, որոնցով նա մոտենում է պառլամենտական ռեժիմին: Սա նախագահական ռեժիմի և պառլամենտական ռեժիմի մի հետաքրքրաշարժ խառնուրդ է, սակայն վերջինիս ցայտուն ընդգծված գերակշռությամբե, էջ 44:
2 Բոլորովին այլ ենթատեքստով Դյուվերժեն կիսանախագահական ռեժիմ հասկացությունն առաջին անգամ օգտագործել է դեռևս 1951 թ. իր դասական ,Քաղաքական կուսակցություններե գրքում՝ Maurice Duverger, Les partis politiques, Paris 1976, 514: Նախքան 1970 թ. իր հանրահայտ դասագրքի 11 - րդ հրատարակությունում առաջին անգամ կիսանախագահական համակարգի տեսության շարադրելը Դյուվերժեն 1969 թ. այդ տեսության հիմնական գծերը ներկայացրեց Լը Մոնդ թերթում (Le Monde, 26 novembre 1969, Un rռgime semi-prռsidentiel): Սովորաբար նշվում է, այդ թվում նաև Դյուվերժեի կողմից, որ կիսանախագահական ռեժիմ հասկացության հեղինակը Լը Մոնդի խմբագիր Ուբեր Բյով-Մերին է (Le Monde, 8 janvier 1959), չնայած մինչ այդ այն ավստրիական համակարգի նկատմամբ կիրառել էր Ռ. Մարչիչը 1957 թ., Renռ Marcic, Mehr als ein Amt. Eine Macht, in: Forum 1957, Heft 40, 127: Նույն Դյուվերժեն 1958 թ. վերջին գրում էր, որ Ֆրանսիայի նոր կառավարման ձևը կարող է զարգանալ կիսանախագահական ռեժիմի ուղղությամբ (Le Monde, 24 dռcembre 1958):
3 Այսպես է Դյուվերժեն կոչում այն համակարգը, որը նա 1956 թ. առաջարկում էր Ֆրանսիայի համար՝ վարչապետի ուղղակի ընտրություն, կառավարության պատասխանատվություն պառլամենտի առջև, պառլամենտի լուծարում վարչապետին անվստահություն հայտնելու դեպքում: Տես՝ M. Duverger, Les monarchies rռpublicaines in: Pouvoirs 1996, 118:
4 Դյուվերժեն 1997 թ. խոստովանել է, որ կիսանախագահական ռեժիմի տեսության մշակմամբ նա ցանկանում էր ցույց տալ, որ Ֆրանսիան միակը չէ արևմտաեվրոպական երկրների շարքում, որի քաղաքական ռեժիմը ո՛չ նախագահական է և ո՛չ էլ պառլամենտական: Տե՛ս՝ M. Duverger, La forma di governo semipresidenziale: Francia, Italia ed Europa, in: “Diritto e SocietՈ” n. 2/1997, pp. 149-156 (154)
5 Echec au roi, Paris 1978
6 Դյուվերժեն այս աշխատությունում համեմատում էր Ֆինլանդիայի, Իսլանդիայի, Վայմարյան հանրապետության, Պորտուգալիայի, Ավստրիայի և Իռլանդիայի համակարգերը: Այս ցանկը հետագայում այլևս փոփոխությունների չենթարկվեց, սակայն մինչ այդ այն մի քանի անգամ փոփոխվել էր: 1969 և 1970 թթ. այդ ցանկի մեջ մտնում էին միայն Վայմարյան հանրապետությունը, Ավստրիան, Ֆինլանդիան և Ֆրանսիան (Le Monde, 26. novembre 1969, M. Duverger, Institutions politiques et droit constitutionnel, 11. ռdition, 1970, 277): 1971 թ. այս ցանկում ավելացավ Իռլանդիան (M. Duverger, Institutions politiques et droit constitutionnel, 12. ռdition, 1971, 279), իսկ 1974 թ.՝ Իսլանդիան (M. Duverger, La monarchie rռpublicaine Paris 1974, 124):
7 M. Duverger, A New Political System Model: Semi-Presidential Government, in: European Journal of Political Research, 8, 1980, 165–87: 1997 թ. այդ հոդվածը ճանաչվեց վերջին քսանհինգ տարիներում European Journal of Political Research ամսագրում հրապարակված ամենաազդեցիկ հոդվածներից մեկը:
8 Ֆրանսերեն՝ cohabitation: Նման դեպքում պառլամենտական մեծամասնությունը և նախագահը պատկանում են հակադիր ճամբարների:
9 M. Duverger, Brռviaire de la cohabitation, Paris 1986
10 M. Duverger, Le systՌme politique franջais. Droit constitutionnel et Science politique, 21. ռdition, 1996, 187-188, 465-587
11 M. Duverger, La V. Rռpublique, 3. ռdition, Paris 1963, 35 - 36:
12 ,Օռլեանական պառլամենտարիզմե է կոչվում այն քաղաքական ռեժիմը, որտեղ միապետը որպես պետության գլուխ կառավարումն իրականացնում է իր կողմից նշանակվող նախարարների միջոցով, որոնք, բացի իրենից, պատասխանատու են նաև պառլամենտի առջև:
13 M. Duverger, Institutions politiques et droit constitutionnel, 8. ռdition, 1965, VIII, 492, 507 - 510:
14 M. Duverger, Les pouvoirs du prռsident, in: Le Monde, 30. novembre 1965
15 ,un rռgime politique original, mi-prռsidentiel, mi-parlementaireե: Տես՝ M. Duverger, La V. Rռpublique, 4. ռdition refondue, Paris 1968, 17:
16 M. Duverger, Un rռgime semi-prռsidentiel in: Le Monde, 26. novembre 1969
17 M. Duverger, Le systՌme politique franջais, 20. ռdition, 1990, 188
18 M. Duverger, Echec au roi Paris 1978, 30
19 M. Duverger, Institutions politiques et droit constitutionnel, 11. ռdition, 277
20 M. Duverger, Echec au roi, 17, M. Duverger, Le concept de rռgime semi-prռsidentiel in Les rռgimes semi-prռsidentiels (Actes du Colloque des 20 - 21 janvier 1983), Paris 1986, 7
21 M. Duverger, A new political system model: semi-presidential government, 187
22 Դյուվերժեն ինքը իր աշխատություններում ընդգծում է գործադիր իշխանության դուալիզմը որպես կառավարման այս ձևի բնութագրիչ հատկանիշ, սակայն այն չդարձնելով կիսանախագահական կատեգորիայի չափանիշ: Տես նաև՝ Giovanni Sartori, Comparative Constitutional Engineering. An Inquiry into Structures, Incentives and Outcomes, London 1994, 132, Juan Linz, Presidential or Parliamentary Democracy: Does it does it make a difference, in: Juan J. Linz and Arturo Valenzuela eds., The Failure of Presidential Democracy, Baltimore 1994, 48, Gianfranco Pasquino, Semi-Presidentialism: A Political Model at Work, in : European Journal of Political Research, 31, 1997, 128–37, Thomas Poguntke, PrՊsidiale Regierungschefs: VerՊndern sich die parlamentarischen Demokratien? In: Niedermayer, Oskar/Westle,Bettina (Hrsg.), Demokratie und Partizipation. Festschrift fՖr Max Kaase, Wiesbaden, 361, Wolfgang Ismayr, Die politischen Systeme Osteuropas im Vergleich in: Ismayr, Wolfgang (Hrsg.), Die politischen Systeme Osteuropas, 20, Oreste Massari, I sistemi semipresidenziali: differenze e analogie in prospettiva comparata in: Stefano Ceccanti, Oreste Massari, Gianfranco Pasquino, Semipresidenzialismo. Analisi delle esperienze Europee, Bologna 1996, 9, Wartan Pogosjan, Die Verfassung der Republik Armenien in: Armenisch-Deutsche Korrespondenz, Nr. 93, 1996, 15, Վարդան Պողոսյան, Կառավարման ձևի ընտրության հիմնախնդիրը Հայաստանում, Օրենք և իրականություն, 1 (15), 2001, 14 - 15:
23 Օրինակ՝ Շրի Լանկա, Պերու, Արգենտինա և այլն: Տես նաև՝ Juan Linz, Presidential or Parliamentary Democracy, 1994, 60
24 Օրինակ՝ Բուլղարիա, Մակեդոնիա, Սլովենիա և այլն
25 Նոմինալ նախագահներ Ավստրիայում, Իռլանդիայում և Իսլանդիայում, ամենակարող նախագահ Ֆրանսիայում և հավասարակշռված նախագահով և կառավարությամբ երկրներ՝ Վայմարյան հանրապետությունում և Պորտուգալիայում: Տես՝ M. Duverger, A new political system model, 167 - 177:
26 M. Duverger, Le systՌme politique franջais 1996, 501
27 ,Ալտերնացիայի դեմոկրատիայիե տակ Դյուվերժեն նկատի ունի այնպիսի դեմոկրատիա, որտեղ կառավարությունները փոխվում են անմիջապես ընտրությունների հետևանքով, ի հակադրություն ,առանց ժողովրդի դեմոկրատիայիե, որտեղ ընտրողները չեն կարող ոչ իշխանության բերել կառավարման ընդունակ մի մեծամասնություն և ոչ էլ նրանց հեռացնել, եթե նրանք այլևս իրենց վստահությունը չեն վայելում: Ընտրողներն այստեղ սահմանափակված են միայն կուսակցություններին տեղեր բաշխելով, որից հետո կուսակցությունների ղեկավարները ստեղծում և փոփոխում են կառավարությունները՝ առանց ընտրողների կամքը հաշվի առնելու:
28 M. Duverger, Le concept de rռgime semi-prռsidentiel in: Les rռgimes semi-prռsidentiels (Actes du Colloque des 20 - 21 janvier 1983), Paris 1986, 14:
29 M. Duverger, Prospective, Revue franջais de science politique, 1984, 1034
30 ,Մեծամասնության իշխանությունե Դյուվերժեն կոչում է այն իշխանությունը, որը ստանում է կայուն և կարգապահ պառլամենտական մեծամասնության ղեկավարը: Տես՝ M. Duverger, Le systՌme politique franջais 1996, 511
31 Ինչպես արդեն նշվեց, Դյուվերժեն համակեցության կանոնները մանրամասն նկարագրում է Brռviaire de la cohabitation, Paris 1986 աշխատությունում:
32 Տիպերի անվանումները Դյուվերժեն տալիս է La Republique des citoyens Paris 1992, 230 գրքում:
33 M. Duverger, Le systՌme politique franջais 1996, 515
34 M. Duverger, Prospective, Revue franջais de science politique, 1984, 1039, M. Duverger, Le systՌme politique franջais 1990, 522:
35 M. Duverger, Le systՌme politique franջais 1996, 585 - 587
36 Տես՝ Friedbert RՖb, Schach dem Parlament! Regierungssysteme und StaatsprՊsidenten in den Demokratisierungsprozessen Osteuropas, Wiesbaden 2001, 98-103, W. Pogosjan, Die verfassungspolitische Entwicklung in der Republik Armenien (1990 - 1995), unverՓf. Magisterarbeit, Bonn 1995, 146 - 151, W. Pogosjan, FՖr ein neues Regierungssystem in Armenin, in: Armenien. Geschichte und Gegenwart in schwierigem Umfeld, Frankfurt am Main 1998, 255 - 258:
37 Olivier Duhamel, Remarques sur la notion de rռgime semi-presidentiel, in: Droit, institutions et systՌmes politiques (Mռlanges en hommage Ո M. Duverger), 581 - 590, M. Duverger, Le systՌmes politique franջais 1996, 19
38 M. Duverger, Rռgime semi-prռsidentiel, in: Olivier Duhamel et Yves Mռny (ռd.), Dictionnaire constitutionnel, Paris 1992, 902
39 Նույն տեղում, էջ 903
40 Shugart, Matthew Soberg, and John M. Carey, Presidents and Assemblies. Constitutional Design and Electoral Dynamics, Cambridge 1992, 24
41 Նույն տեղում, էջ 23 - 25
42 Հայաստանի Հանրապետություն, 23 ապրիլի 1994 թ.
43 Rainer Grote, Das Regierungssystem der V. Republik. Verfassungstheorie und -praxis, Baden-Baden 1995, 245
44 Օրդոնանսները կառավարության օրենքի ուժ ունեցող որոշումներն են (Ֆրանսիայի սահմանադրության 38 հոդված): Դեկրետներն առավելապես նորմատիվ իրավական ակտեր են:
45 Ինչպես արդեն նշվել է, Ֆրանսիայի նախագահը կարող է դադարեցնել վարչապետի լիազորությունները միայն վերջինիս կողմից կառավարության հրաժարականը ներկայացնելու դեպքում:
46 Այս լիազորությունն իրականացնելու նախապայմանը կառավարության կամ պառլամենտի երկու պալատների համատեղ առաջարկությունն է, ուստի նախագահը այստեղ չունի միայնակ գործելու իրավունք:
47 Եթե Ֆրանսիայում նախագահը նշանակում է սահմանադրական խորհրդի անդամների 1/3 - ին, ապա Հայաստանի նախագահը նշանակում է սահմանադրական դատարանի անդամների գրեթե կեսին (4/9), իսկ Ազգային ժողովի կողմից սահմանադրական դատարանի կազմավորումից հետո երեսնօրյա ժամկետում սահմանադրական դատարանի նախագահ չնշանակվելու դեպքում վերջինիս նշանակում է Հանրապետության նախագահը (հոդված 83 կետ 3) :
48 Mari-Josռ Guռdon, Article 19, in: Franջois Luchair et Gռrard Conac, La constitution de la republique francaise, 2. ռdition, Paris 1987, 571, Rainer Grote, Das Regierungssystem der V. Republik. Verfassungstheorie und -praxis, Baden-Baden 1995, 320
49 Կան նաև այլ, թեև ոչ այնքան մեծ նշանակություն ունեցող տարբերություններ, որոնք Հայաստանի գործադիր իշխանության օգտին են: Նշենք միայն երկուսը: Հայաստանի նախագահի օրենսդրական վետոն հաղթահարվում է միայն պատգամավորների ընդհանուր թվի մեծամասնությամբ (հոդված 72 մաս 2), իսկ Ֆրանսիայում անհրաժեշտ է միայն պարզ մեծամասնությունը (հոդված 10 մաս 2): Եթե Հայաստանում կառավարությանն անվստահություն հայտնելու մասին որոշման նախագիծը կարող է ներկայացվել պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ երրորդի կողմից (հոդվածներ 74, 75, 80: Այս դրույթը տարածվում է նաև 84 հոդվածի վրա), ապա Ֆրանսիայի սահմանադրությունը պահանջում է միայն պատգամավորների 1/10 - ի ստորագրությունը:
50 Ֆրանսիայում պատգամավորների կողմից առաջարկվող օրինագծերը կոչվում են առաջարկներ, իսկ կառավարության կողմից ներկայացվածները՝ նախագծեր:
51 Այս հաշվարկի մեջ ներառված են ինչպես Սերբիան և Չեռնոգորիան, այնպես էլ նրանցից կազմված Հարավսլավիան, որն ըստ էության կոնֆեդերացիա է:
52 Քանի որ Ղազախստանում (սահմանադրության 53 հոդվածի 6 - րդ կետ) և Ղրղզստանում (սահմանադրության 71 հոդվածի 5 - րդ մաս) կառավարությանն անվստահություն հայտնելու համար անհրաժեշտ է պառլամենտի որակյալ մեծամասնություն՝ 2/3 - ով, այս երկրները հաշվի չեն առնվում:
53 Սլովակիայում նախագահի ուղղակի ընտրություն մտցվեց 1999 թ., սակայն այն ուղեկցվեց նախագահի լիազորությունների կրճատմամբ: Տես՝ RՖdiger Kipke, Das politische System der Slowakei in: Wolfgang Ismayr (Hrsg.), Die politischen Systeme Osteuropas, Opladen 2004, 288:
54 Բելառուսի ընդգրկումը կիսանախագահական երկրների ցանկում վիճելի է: Մի կողմ թողնելով այդ երկրի բացահայտ ավտորիտար քաղաքական պրակտիկան, որը որևէ առնչություն չունի սահմանադրական դասակարգումների հետ, պետք է պարզել, թե սահմանադրության տեքստը արդյոք թողնում է կառավարությանը որևէ ինքնուրույնություն գործադիր իշխանություն իրականացնելիս: Քանի որ կառավարությունն է իրականացնում գործադիր իշխանությունը (հոդված 106 մաս 1), մշակում ներքին և արտաքին քաղաքականության հիմնական ուղղությունները (հոդված 107 պարբերություն 2), իսկ նախագահը միայն երաշխավորում է այդ հիմնական ուղղությունների կենսագործումը, ապա սահմանադրական իրավունքի տեսանկյունից կառավարությունը չի կարող դիտարկվել որպես միայն նախագահի գործադիր մարմին:
55 Նույնը վերաբերում է նաև Բելառուսին (սահմանադրության 94 հոդված):
56 Սահմանադրական ռեֆորմը իրականացվեց 2000 թ. հուլիսին, երբ պառլամենտը ձայների 90 տոկոսով որոշեց փոփոխություններ կատարել սահմանադրությունում այն բանից հետո, երբ վերջնականապես ձախողվեցին գործող նախագահ Պ. Լուչինսկու ջանքները՝ էլ ավելի ուժեղացնելու նախագահի լիազորությունները կիսանախագահական կառավարման ձևի շրջանակներում: Տես Klemens BՖschner, Das politische System Moldovas, in: Wolfgang Ismayr (Hrsg.), Die politischen Systeme Osteuropas, Opladen 2004, 521- 522
57 The Principles of Basic Institutions of the System of Government in Poland, Warsaw 1999, 26, 44, 64-65, 146, 177, Sebastian Gerhardt, Die Stellung des polnischen PrՊsidenten im Verfassungsrecht und -praxis seit 1989 in: Osteuropa-Recht 45, 1999, Heft 3, 217 - 237
58 Nenad Zakosek, Das politische System Kroatiens, նույն տեղում, էջ 687
59 Պ. Ռոմանը 1992 թ. և Վասիլեն 1999 թ.
60 Jaakko Nousianien, From Semi-presidentialism to Parliamentary Government: Political and Constitutional Developments in Finland, in: Scandinavian Political Studies, Vol. 24 - No. 2, 2001, 95 - 109:
61 Oleh Protsyk, Politics of Intra-Executive Conflict in Semi-Presidential Regimes, in: East European Politics
and Society, forthcoming Vol. 18 (4), 2004, Oleh Protsyk, Intra-Executive Competition between President and Prime Minister: Patterns of Institutional Conflict and Cooperation under Semi-Presidentialism, American Association for the Advancement of Slavic Studies, Toronto, Canada, November 20-23, 2003, http://www.policy.hu/protsyk/intexconflict.pdf
62 Նման թեզ արևմտաեվրոպական երկրների վերաբերյալ առաջ է քաշել Ա. Կանեպան, տես՝ Aristide Canepa, Il sistema semipresidenziale. Aspetti teorici e di diritto positivo, Torino 2000, 307: Դյուվերժեն ինքը 1996 թ. արձանագրում էր, որ միայն ֆրանսիական ռեժիմն է արմատապես տարբերվում դասական պառլամենտարիզմից և արժանի է կիսանախագահական ռեժիմ անվանը: Տես՝ M. Duverger, Les monarchies rռpublicaines in: Pouvoirs 1996, 116:
63 1998 թ. սկսած սահմանադրական ռեֆորմի հարցը գտնվում է երկրի քաղաքական օրակարգում: 2003 թ. մայիսի 25 - ին հանրաքվեի դրված նախագիծը հավանության չարժանացավ: Ներկայումս աշխատանքներ են տարվում սահմանադրական փոփոխությունների նոր առաջարկների վերաբերյալ, որոնք Եվրոպայի խորհրդի 2004 թ. հոկտեմբերի 7 - ի 1405 բանաձևի համաձայն պետք է հանրաքվեի դրվեն մինչև 2005 թ. հունիսի վերջը: Մինչև 2000 թ. սահմանադրական փոփոխությունների աշխատանքների վերաբերյալ տես՝ W. Pogosjan, Նber den Stand der Arbeiten an der Verfassungsreform in Armenien in: Armenisch-Deutsche Korrespondenz, Heft 4, 2000, 7 - 9.
64 Ժողովրդավարական երկրների չափանիշ է ընտրված Freedom Hous - ի դասակարգումը որպես ազատ երկիր: http://www.freedomhouse.org
65 Freedom Hous - ի 2004 թ. դասակարգմամբ ազատ երկրների թվին պատկանող 11 աֆրիկյան ազատ երկրներից 3 - ը որոշակի նմանություններ ունեն այդ մոդելի հետ, բայց նախագահի դիրքը կառավարության և պառլամենտի նկատմամբ այնքան ուժեղ չէ, ինչքան Հայաստանում: Կաբո Վերդեի 1992 թ. սեպտեմբերի 4 - ի սահմանադրությունը սահմանում է, որ վարչապետին նշանակելիս նախագահը պետք է հաշվի առնի պառլամենտական ընտրությունների արդյունքները (հոդված 147): Պառլամենտի լուծարումը սահմանափակված է 155 հոդվածի 2 - րդ մասով, ըստ որի նախագահը կարող է դիմել լուծարման լուրջ ինստիտուցիոնալ ճգնաժամի դեպքում, եթե դա անհրաժեշտ է դեմոկրատական հաստատությունների բնականոն գործունեությունն ապահովելու համար: Ընդ որում նա պարտավոր է մինչ այդ ստանալ Հանրապետության խորհրդի դրական կարծիքը: Սահմանադրության 196 հոդվածը հստակորեն սահմանում է, որ երկրի ներքին ու արտաքին քաղաքականությունը որոշում, ղեկավարում և իրականացնում է կառավարությունը: 197 հոդվածի համաձայն՝ կառավարությունը քաղաքական պատասխանատվություն է կրում պառլամենտի առջև: Սան Տոմե և Պրինցիպեում ևս նախագահը կարող է լուծարել պառլամենտը միայն քաղաքական խոշոր ճգնաժամի դեպքում (հոդված 76), իսկ վարչապետին նշանակելիս նա պետք է հաշվի առնի պառլամենտական ընտրությունների արդյունքները (հոդված 98-1): Սենեգալը ավելի շուտ նախագահական հանրապետություն է, քանի որ նախագահն է որոշում է երկրի քաղաքականությունը, որի կենսագործման համար պատասխանատու է կառավարությունը: Վերջինս, սակայն, պատասխանատու է ոչ միայն նախագահի, այլ նաև պառլամենտի առջև (հոդված 52 մաս 3): Պառլամենտի լուծարումը չի կարող տեղի ունենալ Ազգային ժողովի ընտրությունից հետո առաջին երկու տարվա ընթացքում (հոդված 87 մաս 2):
66 Իշխանությունների բաժանման սկզբունքի տարատեսակներից մեկը իշխանությունների տարանջատումն է, որն ընկած է նախագահական կառավարման ձևի հիմքում: Ուստի Հայաստանի սահմանադրության 5 հոդվածի 2 - րդ մասում պետք է ամրագրվեր ոչ թե իշխանությունների տարանջատման, այլ իշխանությունների բաժանման սկզբունքը:
67 Otto Luchterhandt, PrՊsidentialismus in den GUS-Staaten, in: Neue Regierungssysteme in Osteuropa und der GUS. Probleme der Ausbildung stabiler Machtinstitutionen. 2., aktualisierte Auflage, Berlin 2002, 341-342
68 Սահմանադրության 55 հոդվածի 3 - րդ կետով սահմանված խորհրդակցությունները Ազգային ժողովի նախագահի և վարչապետի հետ նախագահին որևէ բան չեն պարտադրում: Ազգային ժողովը չի կարող արձակվել միայն Ազգային ժողովի ընտրությունից հետո մեկ տարվա ընթացքում, ռազմական դրության և սահմանադրական կարգին սպառնացող անմիջական վտանգի դեպքում (հոդված 63 4 - րդ և 5 - րդ մասեր), ինչպես նաև նախագահի պաշտոնավարության վերջին վեց ամսվա ընթացքում (հոդված 55 կետ 3):
69 Իմպիչմենտի ընթացակարգը վերաբերում է միայն պետական դավաճանության և կամ այլ ծանր հանցագործության դեպքերին (հոդված 57 մաս 1):
70 Նման մոտեցում է ընդունված Լեհաստանի սահմանադրությունում (154 և 155 հոդվածներ):
71 Ֆրանսիայի նախագահ Միտերանը իր կառավարման տասնչորս տարիների ընթացքում երկու անգամ է լուծարել Ազգային ժողովը (1981 և 1988 թվականներին), երկուսն էլ իր ընտրությունից անմիջապես հետո, երբ պառլամենտում մեծամասնություն ունեին աջ ուժերը:
|
ՀՈԴՎԱԾՆԵՐ ԵՎ ԳՐՔՈՒՅԿՆԵՐ / ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆ`
Karavarman_kisanaxagahakan_dze...doc