ՀՈԴՎԱԾՆԵՐ ԵՎ ԳՐՔՈՒՅԿՆԵՐ / ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆ` ՀՀ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՆԱԽԱԳԻԾԸ ՀԱՄԱՌՈՏ ՊԱՐԶԱԲԱՆՈՒՄՆԵՐ "ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ" ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆ Վարդան ՊՈՂՈՍՅԱՆ Հրայր ԹՈՎՄԱՍՅԱՆ ԵՐԵՎԱՆ 2005 թ. ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ ՆԵՐԱԾՈՒԹՅԱՆ ՓՈԽԱՐԵՆ I. ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ 1. Ի՞ՆՉ Է ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆԸ 2. ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ՍՏԵՂԾՄԱՆ ՃԱՆԱՊԱՐՀԻՆ 3. ԳՈՐԾՈՂ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ԹԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ ՈՒ ԲԱՑԹՈՂՈՒՄՆԵՐԸ 4. ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑԻ ԱՐԴԻ ՓՈՒԼԸ II. ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԸ 1. ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ԿԱՐԳԻ ՀԻՄՈՒՆՔՆԵՐԸ 2. ՄԱՐԴՈՒ ԵՎ ՔԱՂԱՔԱՑՈՒ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐԸ ԵՎ ԱԶԱՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ 3. ԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԲԱԺԱՆՈՒՄՆ ՈՒ ՀԱՎԱՍԱՐԱԿՇՌՈՒՄԸ 4. ԴԱՏԱԿԱՆ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ 5. ՏԵՂԱԿԱՆ ԻՆՔՆԱԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄԸ 6. ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ԸՆԴՈՒՆՈՒՄԸ ԵՎ ՓՈՓՈԽՈՒՄԸ 7. ԱՆՄԻՋԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ԱՆՀԱՐԿԻ ՍԱՀՄԱՆԱՓԱԿՈՒՄԸ 8. ԵԶՐԱՓԱԿԻՉ ԵՎ ԱՆՑՈՒՄԱՅԻՆ ԴՐՈՒՅԹՆԵՐ ԱՄՓՈՓՈՒՄ ՆԵՐԱԾՈՒԹՅԱՆ ՓՈԽԱՐԵՆ Չնայած Հայաստանում սահմանադրական փոփոխությունների անհրաժեշտության հարցը մշտապես արծարծվում է դեռ Սահմանադրության ուժի մեջ մտնելու պահից, սակայն մինչ օրս Սահմանադրությունը փոփոխության չի ենթարկվել: 2003 թ. հանրաքվեն պաշտոնական տվյալներով ձախողվեց անհրաժեշտ քվորումի բացակայության պատճառով: 2005 թ. նոյեմբերի 27 - ին ժողովրդի դատին կներկայացվի Սահմանադրության փոփոխությունների նոր նախագիծ, որն Ազգային ժողովում 2005 թ. սեպտեմբերի 28 - ին ընդունվեց կառավարող կոալիցիոն կուսակցությունների, ՄԱԿ խմբակցության եւ ,Ժողովրդական պատգամավոր» խմբի ձայներով: Պառլամենտական ընդդիմությունը բոյկոտեց այդ քվեարկությունը: Ինչպես 1995 թ., այնպես էլ 2005 թ. հանրաքվեն անց են կացվում քաղաքական սուր առճակատումների եւ անհամաձայնության մթնոլորտում: Նման իրավիճակում սահմանադրական փոփոխությունների նախագծի բուն բովանդակության վերաբերյալ սովորական քաղաքացու համար բարդ է անաչառ տեղեկություն ստանալը: Սահմանադրության փոփոխությունների նախագծի բովանդակային քննարկումների փոխարեն հանրությունն ականատես է միայն քաղաքական բանավեճերի: Ներկայացվող գրքույկի նպատակն է հանրաքվեից առաջ հնարավորինս հանրամատչելի ներկայացնել Սահմանադրության փոփոխությունները՝ իրենց դրական եւ բացասական կողմերով: Գրքույկն առաջին գլխում անդրադառնում է սահմանադրական փոփոխությունների անհրաժեշտությանը: Այստեղ ներկայացվում է, թե ինչ է Սահմանադրությունը, ինչ խնդիրներ է այն լուծում եւ Հայաստանի գործող Սահմանադրությունը որքանով է համապատասխանում ժողովրդավարական եւ իրավական պետության սահմանադրությանը ներկայացվող պահանջներին: Գրքույկի երկրորդ գլուխը առանձին-առանձին վերլուծության է ենթարկում սահմանադրական կարգի հիմունքներին, մարդու հիմնական իրավունքներին եւ ազատություններին, իշխանությունների բաժանմանը եւ հավասարակշռությանը, դատական իշխանությանը եւ տեղական ինքնակառավարմանը վերաբերող փոփոխությունները: Առավել մանրամասն վերլուծության են ենթարկված Սահմանադրության երկրորդ գլխում առաջարկվող փոփոխությունները, քանի որ դրանք առաջինն հերթին են առնչվում յուրաքանչյուր մարդու: Հեղինակները շնորհակալություն են հայտնում Վահագն Գրիգորյանին եւ Վիկտորյա Աբրահամյանին՝ գրքույկի կազմման ժամանակ ցուցաբերած մեծ աջակցության համար: Գրքույկի հրատարակումն անհնար կլիներ առանց Բաց հասարակության ինստիտուտի օժանդակության հիմնադրամի հայաստանյան մասնաճյուղի եւ Հայաստանի Հանրապետությունում Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների դեսպանության ֆինանսական օժանդակության: I. ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ 1. Ի՞ՆՉ Է ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆԸ Մարդկային հասարակությունը գոյություն ունի մոտ 50 հազար, պետությունը եւ իրավունքը՝ 3 հազար տարի, իսկ սահմանադրությունը, ժամանակակից իմաստով, ընդամենը՝ 200 տարուց մի փոքր ավելի: Սահմանադրություն (Constitution) բառը ծագել է դեռեւս Հին Հռոմում՝ լատիներեն constitutio բառից (»սահմանել», ,հիմնադրել»), որը տեղ է գտել գրեթե բոլոր ազգերի լեզուներում: Հայերենում ի սկզբանե ,Constitution» բառի փոխարեն օգտագործվել է ,Սահմանադրություն» հասկացությունը, որը բացի ,սահմանելուց» ընկալվել է նաեւ սահման դնելու իմաստով: Այս գաղափարն իր արտահայտությունն է գտել 1773-1788 թթ. հայր եւ որդի Շահամիրյանների հեղինակած ,Որոգայթ փառացում»: Վերնագրի մեջ ամփոփված է Սահմանադրության հիմնական իմաստը՝ մարդու ազատությունը պահպանելու համար անհրաժեշտ է սահման դնել իշխանության, կառավարողի առջեւ: Սահմանադրությունը երկրի հիմնական օրենքն է, որը սահմանում է մարդու եւ պետության միջեւ հիմնական հարաբերությունները եւ պետական իշխանության կառուցվածքը: Սահմանադրությունը պետության մեջ ,խաղի» հիմնական կանոններ սահմանող իրավական ակտն է, եւ այդ ,խաղի» կանոնները հավասարապես տարածվում են ինչպես քաղաքացիների, այնպես էլ՝ պետական իշխանության մարմինների վրա: Ե՞րբ են ընդունվել առաջին սահմանադրությունները Աշխարհում առաջին սահմանադրությունն ընդունվել է 1787 թ.՝ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում եւ գործում է առ այսօր: Ընդամենը 4 տարի անց՝ 1791 թ մայիսին սահմանադրություն ընդունեց Լեհաստանը, իսկ 1791 թ. սեպտեմբերին՝ Ֆրանսիան: ԱՄՆ-ից, Լեհաստանից եւ Ֆրանսիայից հետո սահմանադրությունների ընդունման շքերթը շարունակվեց Նորվեգիայում, Բելգիայում, Արգենտինայում, Լյուքսեմբուրգում, Շվեցարիայում եւ այլուր: Այսօր գործող սահմանադրությունների մեծ մասն ընդունվել է երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո. Իտալիայում՝ 1947 թ., Գերմանիայում՝ 1949 թ., Ֆրանսիայում՝ 1958 թ. եւ այլն: 90-ական թթ. սկզբից, սոցիալիստական ճամբարի փլուզումից հետո, սկսվեց Սահմանադրությունների ընդունման նոր փուլը: Մինչեւ 1995 թվականի հուլիսի 5-ը Հայաստանի Հանրապետությունն ունեցե՞լ է սահմանադրություն, թե՝ ոչ Սահմանադրությունը բնորոշ է պետականորեն ձեւավորված հասարակությանը: Հայաստանն իր պետականությունը կորցրեց մի ժամանակաշրջանում, երբ սահմանադրությունները, ժամանակակից իմաստով, նույնիսկ չէին գտնվում սաղմնավորման փուլում: Այդ ժամանակահատվածում Հայաստանը չէր կարող ունենալ սահմանադրություն: Հայաստանի Հանրապետությունն իր սահմանադրությունը չունեցավ նաեւ առաջին Հանրապետության շրջանում (1918 - 1920 թթ.), թեպետ սահմանադրություն մշակելու վերաբերյալ կար Ազգային խորհրդի որոշում: Ինչ վերաբերում է խորհրդային Հայաստանի երեք սահմանադրություններին, ապա 1922, 1937 եւ 1978 թթ. ընդունված փաստաթղթերը Հայաստանի սահմանադրություն կարելի է անվանել միայն բավականին մեծ վերապահումներով: Բացառությամբ այդ սահմանադրությունների որոշ դրույթների, դրանք ոչնչով չէին տարբերվում մյուս խորհրդային հանրապետությունների սահմանադրություններից: Վերջին հաշվով, այդ ժամանակահատվածում Հայաստանն անկախ չէր եւ երկրի հիմնական օրենքը չէր կարող լինել ինքնիշխան պետության սահմանադրություն: Այդ իսկ պատճառով, կարելի է ասել, որ Հայաստանի Հանրապետությունը մինչեւ 1995 թ.-ի հուլիսի 5-ի սահմանադրությունը, բառիս ժամանակակից իմաստով, սահմանադրություն չի ունեցել: Ինչո՞վ է տարբերվում սահմանադրությունը սովորական օրենքներից, եւ ինչո՞ւ են սահմանադրությունն անվանում հիմնական օրենք Աշխարհի բոլոր երկրներում սահմանադրություններն ունեն իրենց պաշտոնական անվանումները, որոնցով տարբերվում են սովորական օրենքներից: Գրեթե բոլոր երկրներում այն պարզապես կոչվում է ,Սահմանադրություն»: Կան երկրներ, որտեղ այն անվանում են ,Սահմանադրական օրենք», օրինակ՝ Ավստրիայում, Մոնակոյում՝ ,Սահմանադրական օրդոնանս», նախկին Հարավսլավիայի երկրներում սահմանադրությունը կոչվում է ,Ուստավ», Գերմանիայում՝ ,Հիմնական օրենք»: Անկախ սահմանադրության անվանումից, հիմնական օրենք հասկացությունը հաճախ օգտագործվում է իբրեւ սահմանադրություն տերմինի հոմանիշ: Դա նախ եւ առաջ պայմանավորված է այս ակտի կարգավորման առարկայով: Ի տարբերություն այլ օրենքների, սահմանադրություններն արտացոլում են հասարակության համար ամենակարեւոր, ամենաէական ու ամենահիմնական նորմերը, որոնք հաճախ բացվում եւ կոնկրետացվում են այլ իրավական ակտերում: Ի տարբերություն մյուս իրավական ակտերի՝ սահմանադրություններն օժտված են բարձրագույն իրավաբանական ուժով, եւ հենց այս հատկանիշն է ապահովում մյուս իրավական ակտերի համապատասխանությունը սահմանադրությանը: Բոլոր մյուս օրենքները պետք է ընդունվեն սահմանադրության հիման վրա եւ համապատասխանեն վերջինիս դրույթներին: Սահմանադրությանը հակասող ցանկացած իրավական ակտ պետք է վերացվի կամ փոփոխվի սահմանադրությամբ սահմանված ընթացակարգերին համապատասխան: Ո՞րն է սահմանադրության հիմնական խնդիրը Սահմանադրության հիմնական խնդիրը մարդու եւ քաղաքացու հիմնական իրավունքների ու ազատությունների ամրագրումն է, եւ դրանց իրականացումն ու պաշտպանությունն ապահովող մարմինների ու մեխանիզմների սահմանումը: Որքան կատարյալ ու ամբողջական են սահմանված այդ իրավունքներն ու ազատությունները, եւ որքան իրական ու արդյունավետ է դրանց իրականացումն ու պաշտպանությունն իրականացնող մարմինների համակարգը, այնքան կատարյալ է սահմանադրությունը: Կա՞ն արդյոք Սահմանադրություն չունեցող երկրներ Բովանդակային առումով սահմանադրությունն իրավական փաստաթուղթ է, որը սահմանում է վերը նշված հարաբերությունները: Այդ տեսանկյունից, չկա երկիր, որը չունենա այդ հարաբերությունները կարգավորող իրավական ակտեր: Ձեւական առումով, սահմանադրության տակ մենք հասկանում ենք միասնական իրավական փաստաթուղթ՝ ընդունված որոշակի բարդեցված ընթացակարգով, որով կանոնակարգվում են այդ հարաբերությունները: Մեծ Բրիտանիան չունի գրված սահմանադրություն: Բովանդակային առումով, Մեծ Բրիտանիայի սահմանադրությունն այսօր կազմում են XIII-XX դարերում ընդունված մի շարք իրավական ակտեր՝ Ազատությունների մասին մեծ խարտիան, Պառլամենտի մասին օրենքը եւ այլն: Ուշագրավ են Կանադայի, Իսրայելի եւ Նոր Զելանդիայի սահմանադրությունները: Վերջիններս ոչ թե մեկ միասնական փաստաթուղթ են, այլ կազմված են մի շարք փաստաթղթերից: Կանադայի սահմանադրության բաղկացուցիչ մաս է կազմում դեռեւս 1867 թ.-ին ընդունված ,Բրիտանական Հյուսիսային Ամերիկայի մասին ակտը», 1981թ.-ի Մեծ Բրիտանիայի կառավարության ընդունած սահմանադրական ակտը, համաձայն որի Մեծ Բրիտանիան դադարեց օրենքներ ընդունել Կանադայի համար: Այս ակտերը, մի քանի ակտերի հետ միասին, կազմում են Կանադայի Սահմանադրությունը: Իսրայելն ունի 13 հիմնական օրենք, որոնք բովանդակային առումով հանդիսանում են նրա սահմանադրությունը: Ո՞րն է իրավաբանական եւ փաստական սահմանադրությունների տարբերությունը Անկախ իրավաբանական սահմանադրությունից, ցանկացած պետություն ունի իր փաստական սահմանադրությունը: Այն պետության մեջ գործող սահմանադրությամբ կարգավորվող փաստացի վիճակն է: Ըստ էության, իրավաբանական եւ փաստական սահմանադրությունների միջեւ չպետք է լինի տարբերություն, սակայն այսօր դժվար է գտնել գեթ մեկ երկիր, որտեղ այս երկուսն ամբողջությամբ համապատասխանեն միմյանց: Փաստական ու իրավաբանական սահմանադրությունների միջեւ մեծ տարբերություն կար, մասնավորապես, խորհրդային պետություններում, երբ սահմանադրություններով ամրագրված ժողովրդավարական դրույթներից իրական կյանքում գրեթե ոչինչ չէր մնում: Ցավոք, այդ իրողությունից չխուսափեց նաեւ Հայաստանի Հանրապետությունը, քանի որ սահմանադրությունից մինչեւ կյանք տանող ճանապարհն ուղիղ չի անցնում, եւ շատ դեպքերում իրական հասարակական հարաբերությունները հեռու են սահմանադրությամբ ամրագրված դրույթներից: Սահմանադրությունների ընդունման եւ փոփոխման եղանակները Որպես կանոն, սահմանադրությունների ընդունման եւ փոփոխման եղանակները սահմանվում են սահմանադրության առանձին հոդվածում կամ նույնիսկ գլխում եւ իրենց բարդությամբ էականորեն տարբերվում են այլ իրավական ակտերի ընդունման ընթացակարգերից: Հենց դա էլ ապահովում է սահմանադրությունների կայունությունը: Ըստ սահմանադրությունների ընդունման ու փոփոխման եղանակի, սահմանադրություններն ընդունված է դասակարգել երկու խմբի՝ կոշտ եւ ճկուն: Առաջինը բնորոշվում է իր փոփոխման ավելի բարդ մեխանիզմներով: Որպես կանոն, սահմանադրությունները փոփոխվում են այն նույն ընթացակարգով, ինչպես ընդունվել են, սակայն կան նաեւ բացառություններ: Սահմանադրությունների փոփոխության նախաձեռնությունը վերապահվում է պառլամենտին եւ պետության գլխին: Սահմանադրության փոփոխության նախաձեռնությանը հավանություն տալը սովորաբար պառլամենտի իրավասությունն է: Պառլամենտի կողմից հավանության արժանացած նախագիծը կամ հաստատվում է պետության գլխի կողմից կամ դրվում է հանրաքվեի: Սա է ընդհանուր սխեման, սակայն մի շարք երկրներում գործում են այլ ընթացակարգեր: Առավել կոշտ սահմանադրությունների թվին է դասվում ԱՄՆ-ի սահմանադրությունը: Փոփոխության նախագիծը պետք է ստանա Կոնգրեսի ձայների 2/3-ի կամ հատուկ հրավիրված կոնվենտի հավանությունը, որը գումարվում է ԱՄՆ-ի օրենսդիր ժողովի 2/3-ի պահանջով: Երկու դեպքում էլ փոփոխությունների նախագիծը պետք է վավերացվի կամ նահանգների 3/4-ի, կամ էլ նահանգների կոնվենտի 3/4-ի կողմից: Կոշտ սահմանադրությունների թվին կարելի է դասել նաեւ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը, որը կարելի է փոփոխել միայն հանրաքվեի միջոցով: Ճկուն սահմանադրությունների թվին են պատկանում այն սահմանադրությունները, որոնց փոփոխության համար անհրաժեշտ է միայն պառլամենտի անդամների որակյալ մեծամասնությունը: Բազմաթիվ ժողովրդավարական երկրներում սահմանադրություններն ընդունվել են ոչ թե պառլամենտի, այլ հատուկ այդ ակտերի ընդունման համար կազմավորված մարմինների կողմից: Օրինակ՝ ԱՄՆ-ի գործող սահմանադրությունը 1787 թ.- ին ընդունվեց սահմանադիր կոնվենտի կողմից: Իտալիայի սահմանադրության ընդունման համար 1946 թ. ընտրվեց սահմանադիր ժողով, որը մեկ տարի անց ընդունեց Իտալիայի գործող Սահմանադրությունը: Գերմանիայի սահմանադրությունն ընդունվեց 1949 թ.- ին պառլամենտական խորհրդի կողմից, որը բաղկացած էր երկրամասային պառլամենտների կողմից ընտրված ներկայացուցիչներից: Սահմանադրությունների ընդունման երկու հիմնական եղանակներն էլ՝ պառլամենտի կողմից եւ հանրաքվեի միջոցով, ունեն ինչպես իրենց առավելությունները, այնպես էլ՝ թերությունները: Եթե առաջինի դեպքում որպես առավելություն համարվում է այդ մարմնի պրոֆեսիոնալիզմը, ապա որպես թերություն նշվում է սահմանադրությունը պառլամենտական մեծամասնությանը հարմարեցնելու վտանգը: Եթե հանրաքվեի պարագայում սահմանադրական փոփոխությունները ինչ-որ մի քաղաքական ուժին հարմարեցնելը բարդանում է, ապա որպես թերություն՝ ավելանում է սահմանադրությունը որպես բարդ իրավական փաստաթուղթ հասարակության կողմից չընկալվելու վտանգը: Ինչո՞վ են պայմանավորված սահմանադրություններում կատարվող փոփոխությունները Սահմանադրություններն ի սկզբանե ստեղծվում են առավել երկար կյանք ունենալու ակնկալիքով: Սահմանադրությունը պետք է ունենա այնպիսի բովանդակություն, որ մի կողմից արգելք չհանդիսանա ընթացիկ օրենսդրության միջոցով արձագանքելու հասարակական հարաբերություններում տեղի ունեցող փոփոխություններին, իսկ մյուս կողմից թույլ չտա, որ ընթացիկ օրենսդրությունը նենգափոխի իր էությունը: Սահմանադրության մեջ պետք է ամրագրվեն հիմնարար նշանակություն ունեցող սկզբունքներ, դրույթներ, այլ ոչ թե կոնկրետ սոցիալական քաղաքականությունից բխող նորմեր: Հասարակությունն ինքնին հարափոփոխ է, հետեւաբար հրամայական է դառնում սահմանադրությունների այնպիսի ճկունությունը, որը նպաստում է հասարակության զարգացմանը: 2. ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ՍՏԵՂԾՄԱՆ ՃԱՆԱՊԱՐՀԻՆ 1990 թ.-ի օգոստոսի 23-ին առաջին անգամ ժողովրդավարական եղանակով ընտրված Գերագույն Խորհուրդն ընդունեց Հայաստանի անկախության մասին հռչակագիրը, որն ամրագրեց Հայաստանի նորանկախ պետության հիմնական սկզբունքները: Հռչակագրի 12-րդ կետի համաձայն, այն պետք է հիմք ծառայեր Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության մշակման, ինչպես նաեւ գործող սահմանադրության մեջ փոփոխությունների եւ լրացումների կատարման, պետական մարմինների գործունեության, Հանրապետության նոր օրենսդրության մշակման համար: 1990թ.-ին Գերագույն Խորհուրդը հաստատեց ,Հայաստանի անկախության մասին» Հռչակագրին համապատասխան ընդունված օրենսդրական ակտերի մասին սահմանադրական օրենքը, ըստ որի մինչեւ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության ընդունումը դադարեցվում էին 1978թ.-ի սահմանադրության այն դրույթները, որոնք հակասում էին ,Հայաստանի անկախության մասին» Հռչակագրի հիման վրա Հայաստանի Հանրապետության Գերագույն Խորհրդի կողմից ընդունված օրենքներին: Քանի որ Հայաստանը դեռեւս գտնվում էր ԽՍՀՄ կազմում, երկրի նոր իշխանությունների համար հիմնական խնդիրը Հայաստանի անկախության հաստատումն էր՝ հնարավորինս առանց ցնցումների եւ Մոսկվայի հետ բացահայտ հակադրվելու: Չնայած այդ ջանքերին, 1990թ-ի վերջից Մոսկվայի կողմից Հայաստանի Հանրապետության իշխանությունների նկատմամբ ճնշումները սաստկանում էին: Այդ պայմաններում ՀՀՇ-ի ղեկավարությունը 1991-ի գարնանը որոշում ընդունեց ստեղծել Հանրապետության նախագահի պաշտոն եւ ընդունել համապատասխան օրենք: 1991 թ-ի հունիսի 25-ին Հայաստանի Հանրապետությունում հաստատվեց Հանրապետության նախագահի պաշտոնը: Գերագույն Խորհրդի այդ որոշմանը համապատասխան, սահմանադրական հանձնաժողովը պատրաստեց համապատասխան օրենքի նախագիծը, որն ամբողջությամբ ընդունվեց 1991 թ. օգոստոսի 1-ին: 1991 թվականի նոյեմբերի 19-ին ընդունվեց ,Գերագույն Խորհրդի մասին» օրենքը: Մինչեւ 1995 թվականի Սահմանադրության ընդունումը, Հանրապետության նախագահի» եւ ,Գերագույն Խորհրդի» մասին օրենքները հանդիսանում էին Հայաստանի Հանրապետության քաղաքական համակարգի հիմքը: Հայաստանում անկախության լիակատար ձեռքբերումից հետո, Հայաստանի Հանրապետության ղեկավարությունը չէր շտապում ընդունել նոր սահմանադրություն եւ հաճախ մեջբերում էր Իսրայելի օրինակը, որը մինչ օրս չունի միասնական սահմանադրություն: Միայն 1992 թվականի ամռան խոր քաղաքական ճգնաժամից հետո, իշխանությունները որոշում ընդունեցին արագացնել սահմանադրության ընդունման գործընթացը: 1992 թվականի հոկտեմբերի 15-ի սահմանադրական հանձնաժողովի նիստում ներկայացվեց Սահմանադրության առաջին նախագիծը, որը գրեթե առանց փոփոխությունների ներառում էր ,Հայաստանի Հանրապետության նախագահի» եւ ,Գերագույն Խորհրդի մասին» օրենքները: Այս նախագիծն իր բովանդակությամբ եւ կառուցվածքով թերի եւ անկատար էր: Այդ իսկ պատճառով, հանձնաժողովը 1992 թ. հոկտեմբերի 23-ին որոշում ընդունեց ստեղծել աշխատանքային խումբ՝ նախագիծը լրամշակելու համար: 1993 թ. փետրվարին ֆրանսիացի սահմանադրագետներ Միշել Լեսաժի եւ Մարսել Պոշարի խորհրդատվական աջակցությամբ ստեղծվեց սահմանադրության երկրորդ նախագիծը, որը սահմանադրական հանձնաժողովին ներկայացվեց 1993թ. մարտի 25-ին: Առաջինի համեմատ այս նախագիծն առաջարկում էր հայեցակարգային նոր փոփոխություններ: Նախատեսվում էր վարչապետի դերի ուժեղացում, ինչպես նաեւ՝ կառավարության պատասխանատվություն ԱԺ-ի առջեւ: Չնայած այդ փոփոխություններին, նախագիծն ամբողջությամբ հաշվի չէր առնում ֆրանսիացի փորձագետների առաջարկները եւ Հանրապետության նախագահը շարունակում էր մնալ գործադիր իշխանության ղեկավար: 1993թ. մարտի 27-ին սահմանադրական հանձնաժողովը հավանություն տվեց ներկայացված նախագծին, սակայն որոշվեց այն ԱԺ ներկայացնել միայն լրամշակումից հետո: Այդ նախագիծն ընդունվեց 1993թ-ի հունիսի 24-ին եւ հաջորդ օրը պաշտոնապես ներկայացվեց Գերագույն Խորհուրդ: Գերագույն Խորհրդի որոշմամբ նախագիծը հրապարակվեց՝ համաժողովրդական քննարկման դնելու համար: Չնայած կատարված բազմաթիվ առաջարկություններին, 1994 թվականի ապրիլի 20-ին սահմանադրական հանձնաժողովի կողմից ընդունված թվով 4-րդ նախագիծը չէր պարունակում որեւէ էական փոփոխություններ: Այն նույնպես պահպանում էր Հանրապետության նախագահի գերակա դիրքը Գերագույն Խորհրդի եւ կառավարության նկատմամբ: Նախագիծը Գերագույն Խորհրդի քննարկմանը ներկայացվեց 1994 թվականի հունիսին: Բացի սահմանադրական հանձնաժողովի նախագծից,Գերագույն Խորհրդի քննարկմանն էին ներկայացվել սահմանադրության եւս 4 նախագիծ, սակայն սահմանադրական հանձնաժողովի նախագծի հիմնական այլընտրանքը 6 ընդդիմադիր ուժերի տարբերակն էր: Գերագույն Խորհրդի քննարկումների արդյունքում սահմանադրական հանձնաժողովի նախագիծը, ինչպես նաեւ այլընտրանքային նախագծերը չստացան ձայների անհրաժեշտ որակյալ մեծամասնություն, որի հետեւանքով Գերագույն Խորհուրդը որոշում ընդունեց ընդլայնել սահմանադրական հանձնաժողովը: Սահմանադրության այլընտրանքային նախագծերը Նորանկախ Հայաստանի առաջին այլընտրանքային սահմանադրության նախագիծը 1992թ.-ին ներկայացրեց ՀՀ ԳԱԱ փիլիսոփայության եւ իրավունքի ինստիտուտի պետաիրավական հետազոտությունների բաժնի ղեկավար, նախկին գլխավոր դատախազ Հենրիկ Խաչատրյանը: Սահմանադրության նախագծեր ներկայացրեցին նաեւ քաղաքական ուժերը՝ ՀՅԴ-ն (1993թ. հունիս) եւ ՀՌԱԿ-ը (1993թ. օգոստոս): ՀՅԴ-ն եւ ՀՌԱԿ-ը 1993թ-ի հուլիսին նախաձեռնեցին ընդդիմության միասնական սահմանադրության ստեղծումը, որը հանրությանը ներկայացվեց 1993 թվականի սեպտեմբերին, որը հայտնի է իբրեւ 6-յակի նախագիծ: Բացի ՀՅԴ-ից եւ ՀՌԱԿ-ից, 6-յակի կազմում ընդգրկված էին ՍԻՄ-ը, Հանրապետական, Դեմոկրատական եւ Ագրարային-ժողովրավարական կուսակցությունները: Սահմանադրության նախագծեր ներկայացրեցին նաեւ Կոմկուսը եւ Գերագույն Խորհրդի պատգամավոր Մեխակ Գաբրիելյանը: Առաջին սահմանադրական հանձնաժողովի կազմը Գերագույն Խորհրդի սահմանադրական հանձնաժողովը ստեղծվեց 1990 թվականի նոյեմբերի 5-ին: Այն բաղկացած էր քսան անդամից, որոնցից վեցը պատգամավորներ չէին: Սահմանադրական հանձնաժողովի նախագահը Լեւոն Տեր-Պետրոսյանն էր, տեղակալը՝ Արդարադատության նախարար Վահե Ստեփանյանը, իսկ քարտուղարը՝ Արա Սահակյանը: Հանձնաժողովում բացարձակ մեծամասնություն էին կազմում ՀՀՇ-ն եւ նրա կողմնակիցները: Հանձնաժողովում ընդգրկված էին նաեւ երկու անդամ ԱԺՄ-ից, մեկական անդամներ ՍԻՄ-ից, ՀՌԱԿ-ից եւ Հանրապետական կուսակցությունից, իսկ երկու անդամ չէին հարում որեւէ քաղաքական ուժի: 1994 թվականի հունիսին սահմանադրական հանձնաժողովն ընդլայնվեց, որի մեջ ընդգրկվեց եւս տասներեք անդամ, որոնց մեծամասնությունն ընդդիմության ներկայացուցիչներ էին: Հանձնաժողովի ընդլայնումից անմիջապես հետո, Գերագույն Խորհրդի նախագահ Բաբկեն Արարքցյանը դարձավ հանձնաժողովի համանախագահ: Գործող Սահմանադրության ընդունումը 1994 թվականի հունիսին ընդլայնված սահմանադրական հանձնաժողովը մեկ ամիս հետո որպես հիմք ընդունեց իր իսկ սահմանադրության նախագիծը: Ստեղծվեց հինգ հոգուց կազմված նոր աշխատանքային խումբ, որի կազմում ընդգրկվել էին՝ Վահե Ստեփանյանը, Վարդան Զուռնաչյանը, Վլադիմիր Նազարյանը, Ռաֆիկ Պետրոսյանը եւ Ֆրունզե Խառատյանը: Ընդլայնված հանձնաժողովի առաջին նիստերում համաձայնություններ ձեռք բերվեցին սահմանադրության առաջին գլուխների վերաբերյալ: Հատկապես կարեւոր էր Սահմանադրության նախաբանի շուրջ ձեռք բերված համաձայնությունը, որը հանձնաժողովն ընդունեց գրեթե միաձայն, սակայն 1994թ. դեկտեմբերին, ներքաղաքական իրավիճակի կտրուկ փոփոխությունից հետո, սահմանադրական հանձնաժողովում գերակշռում էին կուսակցական մոտեցումները: Արդյունքում, կառավարման համակարգին վերաբերող գլուխներում հանձնաժողովը չկատարեց որեւէ էական փոփոխություն: Սահմանադրության նախագիծը վերջնական տեսքով հանձնաժողովի կողմից ընդունվեց 1995 թվականի ապրիլի 13-ին: Նախագծին դեմ քվեարկեցին ՍԻՄ նախագահ Հրանտ Խաչատրյանը, Կոմկուսի ներկայացուցիչ Ֆրունզե Խառատյանը եւ ՀՅԴ ԳՄ անդամ Ռուբեն Հակոբյանը: Նախագիծը Գերագույն Խորհուրդ ներկայացվեց 1995 թվականին, որը մայիսի 12-ին 141 կողմ, 20 դեմ եւ 3 ձեռնպահ քվեարկությամբ արժանացավ հավանության եւ որոշում կայացվեց սահմանադրության նախագիծը հանրաքվեի դնել 1995 թվականի հուլիսի 5-ին: Ըստ պաշտոնական տվյալների՝ ընտրական իրավունք ունեցող 2189804 քաղաքացիներից հանրաքվեին մասնակցեց 1217531 մարդ, որոնցից 828370-ն քվեարկեց կողմ, իսկ 349721-ը՝ դեմ: Անվավեր ճանաչվեց 39440 քվեաթերթիկ: Այսպիսով, հանրաքվեի մասնակցած 1217531 քաղաքացիներից նախագծին կողմ արտահայտվեց ընտրական իրավունք ունեցող քաղաքացիների 55,66 տոկոսը: Հայ ժողովրդի մեծամասնությունը եւ ընդդիմությունն այն կարծիքին են, որ հանրաքվեի վերաբերյալ պաշտոնական տվյալները կեղծված են: Ուստի այսօր հուլիսի 5-ը շատերի համար տոն չէ: 3. ԳՈՐԾՈՂ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ԹԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ ՈՒ ԲԱՑԹՈՂՈՒՄՆԵՐԸ Կիսանախագահական համակարգի աղավաղումը Սահմանադրությունում Հայաստանում կառավարման համակարգի կիսանախագահական մոդելի ընդունումը պայմանավորված էր մի քանի հանգամանքներով: 1991 թվականին արդեն գոյություն ուներ ուղղակիորեն ընտրվող Հանրապետության նախագահի պաշտոն, եւ իշխող վարչակազմը՝ Հանրապետության նախագահի գլխավորությամբ շահագրգռված էր այդ պաշտոնի պահպանմամբ եւ ուժեղացմամբ: Կառավարող մեծամասնության մտահոգությունը միայն այն էր, թե Հանրապետության նախագահի ուժեղ դիրքի ամրագրման որ մոդելն է ավելի նախընտրելի: Ընդդիմությունը, որը հիմնականում պառլամենտական կառավարման ձեւի կողմնակից էր, պառլամենտում կազմում էր փոքրամասնություն, եւ նրա ազդեցությունը չէր կարող լինել վճռորոշ: Իշխող մեծամասնության սահմանադրական պատկերացումների անթաքույց արտահայտությունը սահմանադրական հանձնաժողովի կողմից մշակված 1994 թվականի ապրիլի 20-ի նախագիծն էր, որը Հանրապետության նախագահի համար ամրագրում էր բացարձակ գերակա դիրք՝ Հանրապետության նախագահն առանց պառլամենտի մասնակցության նշանակում եւ ազատում էր վարչապետին (հոդված 74 կետ 6), կարող էր լուծարել խորհրդարանը (հոդված 74 կետ 5), եւ ուներ 2/3 վետոյի իրավունք (հոդված 74 կետ 3): Միակ զիջումը վերաբերում էր խորհրդարանին, համաձայն որի վերջինս կարող էր կառավարությանն անվստահություն հայտնել պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ, այլ ոչ թե՝ պատգամավորների ընդհանուր թվի 2/3-ով, ինչպես դա նախատեսված էր 1991 թվական օգոստոսի 1-ի, Հայաստանի Հանրապետության նախագահի մասին օրենքի 8 հոդվածի 6-րդ կետով: Կառավարող մեծամասնության ընտրությունը կանգ առավ հենց այս մոդելի վրա, քանի որ այն հնարավորություն էր տալիս ճգնաժամային իրավիճակներում հակամարտությունը միշտ լուծել Հանրապետության նախագահի օգտին՝ պառլամենտի լուծարմամբ: Այս լիազորությունը 1991 թ. օգոստոսի 1-ի օրենքով Հանրապետության նախագահը չուներ, սակայն Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը դրա կարիքը խիստ էր զգում 1992 թվականից: Կիսանախագահական մոդելի օգտին էր խոսում նաեւ այն, որ Հանրապետության նախագահն այլեւս գործադիր իշխանության ուղղակի ղեկավարը չէր եւ կարող էր խաղալ վերկուսակցական արբիտրի դեր: Չնայած այն հանգամանքին, որ սահմանադրական հանրաքվեի ժամանակ սահմանադրության նախագիծը հանրությանը ներկայացվում էր որպես ֆրանսիական մոդել եւ որի վրա զգալի աշխատանք էին տարել ֆրանսիացի սահմանադրագետները, Հայաստանի սահմանադրական մոդելը զգալիորեն տարբերվում է ֆրանսիականից: Հայաստանի մոդելի հիմքում ընկած է Հանրապետության նախագահի իշխանությունը հնարավորինս մեծացնելու եւ իշխանության մարմինների համակարգում նրան գերակա դիրք տալու գաղափարը: Ֆրանսիայի սահմանադրությունից ամենաէական տարբերությունները վերաբերում են կառավարության նկատմամբ Հանրապետության Նախագահին վերապահված լիազորություններին: 1. Ամենաառանցքային տարբերությունը վարչապետի ազատման իրավունքն է, որն ի տարբերություն Հայաստանի նախագահի, Ֆրանսիայի նախագահը չունի: 2. Կառավարության կազմավորման կարգը ձեւականորեն նույնն է, սակայն վարչապետին պաշտոնանկ անելու Հանրապետության Նախագահի միանձնյա իրավունքը կտրուկ կերպով փոխում է իրավիճակը: Քանի որ վարչապետի պաշտոնավարումը կախված է ոչ միայն պառլամենտական մեծամասնության կամքից, այլեւ՝ առաջին հերթին Հանրապետության Նախագահից, ապա կառավարության կազմավորման ժամանակ պառլամենտը գրեթե ստիպված է կատարել Հանրապետության Նախագահի կամքը, հատկապես, երբ Հանրապետության Նախագահն ունի պառլամենտը լուծարելու իրավունք: 3. 85 հոդվածի 3-րդ մասով Հանրապետության Նախագահին լիազորություն է վերապահված վարչապետի ներկայացմամբ սահմանել կառավարության կառուցվածքը եւ գործունեության կարգը: Այսինքն՝ առանց Հանրապետության Նախագահի անհնար է սահմանել, թե որ նախարարությունները պետք է գոյություն ունենան, ինչպիսին պետք է լինեն հարաբերությունները գործադիր իշխանության տարբեր մարմինների միջեւ եւ այլն: 4. Սահմանադրության 86 հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ կառավարության բոլոր որոշումները վավերացնում է Հանրապետության Նախագահը: Ի տարբերություն Հայաստանի նախագահի այս լիազորության, Ֆրանսիայի նախագահը վավերացնում է միայն նախարարների խորհրդում ընդունված օրդոնանսները եւ դեկրետները (հոդված 13): 5. Հայաստանի սահմանադրությունն ամրագրում է Հանրապետության Նախագահի գերակա դիրքը արտաքին քաղաքականության, պաշտպանության եւ անվտանգության բնագավառներում: Մյուս կողմից, Հայաստանի սահմանադրությունը, թեեւ 85 հոդվածի առաջին մասում ամրագրում է գործադիր իշխանությունն իրականացնելու կառավարության հիմնական ֆունկցիան, սակայն կառավարության լիազորություններին նվիրված 89 հոդվածում որեւէ բան չի ասում, թե ով է մշակում երկրի ներքին քաղաքականությունը: Ֆրանսիայում այս հարցը կարգավորված է բավականին հստակ. սահմանադրության 20 հոդվածի համաձայն՝ կառավարությունը որոշում եւ ղեկավարում է երկրի քաղաքականությունը, իսկ Հանրապետության նախագահը լիազորություններ ունի միայն քաղաքականության որոշակի բնագավառներում: Իհարկե, կիսանախագահական կառավարման ձեւին բնորոշ դուալիստական գործադիր իշխանությունը բարդացնում է տարբեր բնագավառներում Հանրապետության նախագահի եւ կառավարության լիազորությունների հստակ սահմանազատումը, սակայն այս խնդիրը, սկզբունքային տեսակետից, պետք է հստակ սահմանված լինի սահմանադրությամբ: Արտաքին քաղաքականության եւ պաշտպանության բնագավառներում սահմանադրության համաձայն Ֆրանսիայի նախագահի իրավասությունը այդքան դոմինանտ չէ, որքան Հայաստանում, եւ Ֆրանսիայի նախագահն այստեղ պարտավոր է համագործակցել կառավարության հետ, որի հիմնական գործիքը սահմանադրության 19 հոդվածով նախատեսված կրկնաստորագրման ինստիտուտն է: Ըստ այդ հոդվածի՝ Ֆրանսիայի նախագահի բոլոր ակտերը, բացառությամբ վարչապետի նշանակման եւ ազատման (հոդված 8 մաս 1), հանրաքվեի նշանակման (հոդված 11), Ազգային ժողովի լուծարման (հոդված 12), 16, 18 (ուղերձներ պառլամենտի պալատներին), 54 (միջազգային պարտավորությունների սահմանադրականության հարցով սահմանադրական խորհուրդ դիմելը), 56 (սահմանադրական խորհրդի նախագահ եւ երեք անդամ նշանակելը) եւ 61 (օրենքների սահմանադրականության հարցով սահմանադրական խորհուրդ դիմելը) հոդվածների, կրկնաստորագրվում են վարչապետի եւ, անհրաժեշտության դեպքում, համապատասխան նախարարի կողմից: Կրկնաստորագրմամբ վարչապետը հավաստում է, որ խոսքը գնում է Հանրապետության Նախագահի ակտի մասին եւ որ դրա իրականացման համար պահպանված են անհրաժեշտ կանոնները: Միաժամանակ վարչապետն իր ստորագրությամբ այդ ակտի համար քաղաքական պատասխանատվություն է ստանձնում պառլամենտի առջեւ: Վարչապետն իրավաբանորեն չունի ակտը կրկնաստորագրելու պարտականություն: Ակտի ընդունման համար անհրաժեշտ է Հանրապետության Նախագահի եւ վարչապետի համաձայնությունը դրա բովանդակության վերաբերյալ: Կրկնաստորագրումը վերաբերում է գործադիր իշխանության բոլոր ոլորտներին, բացառությամբ 16 հոդվածի, որը վերաբերում է Հանրապետության Նախագահի լիազորություններին՝ ռազմական կամ արտակարգ իրավիճակներում: 6. Հայաստանի Սահմանադրության 56 հոդվածում ամրագրված Հանրապետության Նախագահի հրամանագրեր արձակելու իրավունքը նրա առջեւ դնում է միայն մեկ սահմանափակում՝ հրամանագրերը չպետք է հակասեն սահմանադրությանը եւ օրենքներին: Այդ սահմանափակումը բացարձակապես բավարար չէ, քանի որ այս հոդվածը մի կողմից Հանրապետության Նախագահին տալիս է առաջնային նորմաստեղծության իրավասություն, իսկ մյուս կողմից սահմանում է Հանրապետության Նախագահի բոլոր տեսակի հրամանագրերի գերակայություն՝ կառավարության որոշումների եւ այլ նորմատիվ իրավական ակտերի նկատմամբ: Ի տարբերություն Ֆրանսիայի, Հայաստանում իսպառ բացակայում է կրկնաստորագրման ինստիտուտը: 7. Ֆրանսիայում նախագահի կողմից կատարվող քաղաքացիական եւ ռազմական պաշտոններում բոլոր նշանակումները ենթակա են կրկնաստորագրման (հոդված 13՝ 19 հոդվածի հետ միասին), իսկ որոշակի կատեգորիաների, այդ թվում՝ դեսպանների, գեներալների, կենտրոնական կառավարչությունների ղեկավարների, պրեֆեկտների նշանակումն իրականացվում է միայն նախարարների խորհրդում (հոդված 13 մաս 3): Հայաստանում նախագահն առանց որեւէ առաջարկի կամ կրկնաստորագրման նշանակում է զինված ուժերի բարձրագույն հրամանատարական կազմը (հոդված 55 կետ 12), օրենքով նախատեսված դեպքերում նշանակումներ է կատարում քաղաքացիական պաշտոններում (հոդված 55 կետ 5): Նա վարչապետի առաջարկությամբ նշանակում եւ ազատում է գլխավոր դատախազին եւ Երեւանի քաղաքապետին (հոդված 55 կետ 9, հոդված 108 մաս 2): Քանի որ, ի տարբերություն Ֆրանսիայի, Հայաստանի նախագահը, ունի վարչապետին ազատելու ինքնուրույն իրավունք, ապա պարզ է, որ նրա ազդեցությունը գլխավոր դատախազին եւ Երեւանի քաղաքապետին նշանակելու հարցում շատ մեծ է: Հայաստանի նախագահը ձեւականորեն որեւէ առնչություն չունի մարզպետների նշանակման հետ, սակայն, քանի որ նրանք նշանակվում եւ ազատվում են կառավարության որոշմամբ, ապա իրավական տեսակետից նրանք նույնպես ենթակա են Հանրապետության Նախագահի վավերացմանը: Սահմանադրական իրավունքի տեսանկյունից Հայաստանի նախագահի իշխանությունը շատ ավելի մեծ է, քան Ֆրանսիայի նախագահինը, եւ այդ տարբերությունը հատկապես ցայտուն է քաղաքական պրակտիկայում: Երկու երկրների քաղաքական կուլտուրաների եւ կուսակցական համակարգերի հսկայական տարբերությունն ավելի է մեծացնում այն հեռավորությունը, որը կա Հայաստանի եւ Ֆրանսիայի նախագահների միջեւ: Հայաստանի կառավարման ձեւի համեմատությունը նախկին սոցիալիստական բլոկի երկրների հետ ցույց է տալիս, որ Հայաստանի նախագահի սահմանադրական դիրքն ամենաուժեղն է: Այս առումով, Հայաստանի սահմանադրությունը հիշեցնում է աֆրիկյան մի շարք երկրների սահմանադրությունները (Անգոլա, Բուրկինա Ֆասո, Կենտրոնաաֆրիկյան Հանրապետություն, Գաբոն, Մադագասկար, Մավրիտանիա, Նիգեր), որտեղ Հանրապետության նախագահը միանձնյա նշանակում եւ ազատում է վարչապետին եւ իր հայեցողությամբ կարող է լուծարել պառլամենտը: Դատական իշխանության գլխի թերությունները Մարդու իրավունքների դատական պաշտպանությունը դրանց ապահովման ամենաարդյունավետ երաշխիքն է: Դատարանը ոչ թե սոսկ երրորդ իշխանություն է, այլ մարդու իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության եւ, ընդհանրապես, իրավակարգի պահպանման գլխավոր երաշխիք: Ցավոք մեր երկրում անկախության հռչակումը եւ ժողովրդավարական կարգերի կազմավորումը չուղեկցվեց անկախ եւ անաչառ դատարանի ստեղծմամբ: Անկախ դատարանի կազմակերպման եւ նրա գործունեության երաշխիքը՝ գլխավորապես դատավորներից ընտրված Արդարադատության խորհուրդն է, որը իրավասու է լուծել դատավորների նշանակման, առաջխաղացման, տեղափոխման, նրանց կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու, իսկ բավարար հիմքերի առկայության դեպքում՝ նաեւ վաղաժամկետ պաշտոնանկ անելու հարցերը: Արդարադատության խորհրդի հիմնական գործառույթներն ամրագրված են նաեւ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության մեջ, սակայն արդարադատության խորհրդի անկախության հարցում սահմանադրության մեջ տեղ են գտել մի քանի շեղումներ: ՀՀ Սահմանադրությամբ արդարադատության երաշխավորը Հանրապետության Նախագահն է, որն ունի հսկայական իշխանություն եւ, ըստ էության, վեր է կանգնած իշխանության բոլոր երեք դասական ճյուղերից: Արդարադատության խորհրդի նախագահի տեղակալներն են՝ Արդարադատության նախարարը եւ գլխավոր դատախազը: Ըստ գործող Սահմանադրության 94-րդ հոդվածի 3-րդ մասի, բացի Հանրապետության Նախագահից, Արդարադատության նախարարից եւ գլխավոր դատախազից, խորհրդի կազմի մեջ ընդգրկված են եւս 14 անդամ, որոնցից 2-ը իրավաբան-գիտնական են, 9-ը՝ դատավոր եւ 3-ը՝ դատախազ, եւ նրանց բոլորին նշանակում է Հանրապետության Նախագահը՝ 5 տարի ժամկետով: Փաստորեն, Արդարադատության խորհրդի ձեւավորումը Հանրապետության նախագահի միանձնյա իրավունքն է: Հաշվի առնելով նաեւ այն հանգամանքը, որ Հանրապետության Նախագահն է նշանակում Արդարադատության նախարարին եւ գլխավոր դատախազին, դժվար չէ կռահել, որ խորհուրդը Հանրապետության Նախագահից անկախ մարմին չէ: Ստացվում է, որ Հանրապետության Նախագահը, իրեն իսկ կից խորհրդի միջոցով, ինքն իրեն խորհուրդներ է տալիս եւ առաջարկություններ ներկայացնում դատավորին նշանակելու եւ պաշտոնանկ անելու հարցերով: Այս իրավիճակը շատ դիպուկ էր նկարագրել պրոֆեսոր Վլադիմիր Նազարյանը. ,Նախագահը՝ որպես Արդարադատության խորհրդի նախագահ, մեկ ձեռքով ստորագրում է դատավորին նշանակելու առաջարկությունը, այնուհետեւ գնում է մեկ այլ սենյակ եւ մյուս ձեռքով, արդեն որպես Հանրապետության Նախագահ, ստորագրում է դատավորի նշանակման հրամանագիրը»: Ակնհայտ է, որ նման կազմով եւ լիազորություններով Արդարադատության խորհուրդն ի վիճակի չէ իրականացնել իր հիմնական գործառույթը՝ հետեւել դատական իշխանության անկախությանը: Գործող Սահմանադրության 6–րդ գլխում բացակայում են իրավական պետությունում դատական իշխանության անկախությունը եւ անաչառությունը երաշխավորող այնպիսի կարեւորագույն դրույթներ, ինչպիսիք են՝ 1. օրենքով նախատեսված դեպքերում վերջնական որոշումներ կայացնելու վճռաբեկ դատարանի իրավասությունը. 2. վարչական դատարանների գոյությունը. 3. պետության պարտականությունը՝ պետական բյուջեի առանձին տողով ապահովելու յուրաքանչյուր դատարանի պատշաճ ֆինանսավորումը. 4. դատավորների բնականոն աշխատանքի համար պատշաճ պայմանների ապահովումը եւ նրանց պաշտոնին ու պարտականությունների ծավալին համապատասխանող վարձատրությունը. 5. դատավորի պաշտոնի համար բարձրագույն իրավաբանական կրթության եւ իրավաբանական աշխատանքի որոշակի ստաժի պահանջը. 6. դատավորի լիազորությունների դադարեցման հիմքերը. 7. դատավորի գործունեությանը միջամտելու արգելքը եւ դրա պատժելիությունը օրենքով. 8. դատավորից որեւէ գործի վերաբերյալ հաշվետվություն պահանջելու անթույլատրելիությունը. 9. դատավորի նշանակման եւ վաղաժամկետ պաշտոնանկ անելու գործընթացի հրապարակայնության ապահովումը: Թերի ու անհետեւողական են նաեւ Սահմանադրական դատարանին նվիրված դրույթները: Սահմանադրական դատարան դիմող սուբյեկտների ցանկն այնքան սահմանափակ է, որ այդ դատարանը գործնականում չի զբաղվում իր հիմնական առաքելությամբ՝ սահմանադրությանը նորմատիվ ակտերի համապատասխանության հիմնախնդրով: Քաղաքացին իրավունք չունի դիմել Սահմանադրական դատարան, ինչի հետեւանքով Սահմանադրության 2-րդ գլուխը փաստորեն որեւէ դեր չի խաղում սովորական մարդու կյանքում: Տեղական ինքնակառավարման գլխի թերությունները Սահմանադրությունը տեղական ինքնակառավարմանը վերաբերող դրույթները կարգավորում է ,Տարածքային կառավարումը եւ տեղական ինքնակառավարումը» գլխում: Տարածքային կառավարման եւ տեղական ինքնակառավարման կարգավորումը մեկ գլխում արդեն իսկ հայեցակարգային բնույթի սխալ է, ինչը վկայում է Սահմանադրությունում տեղական ինքնակառավարմանը հատկացված երկրորդական դերի և գործադիր իշխանությունից կախվածության մասին: Մինչդեռ տեղական ինքնակառավարումը պետք է լինի պետական կառավարումից ինքնուրույն համակարգ, որը կոչված է համայնքների բնակչությանը մասնակից դարձնել տեղական նշանակություն ունեցող խնդիրների, իսկ անհրաժեշտության դեպքում՝ պետական կառավարման հարցերի լուծմանը: Նման մոտեցման հետ բացարձակապես անհարիր է 109 հոդվածը, որը կառավարությանը թույլ է տալիս պաշտոնանկ անել համայնքի ընտրովի ղեկավարին: Երեւան քաղաքում տեղական ինքնակառավարումը սահմանափակված է թաղային մակարդակով, իսկ Երեւանն ունի միայն մարզի կարգավիճակ: Նման մոտեցումն ուղղակիորեն հակասում է Տեղական ինքնակառավարման եվրոպական խարտիային: Սահմանադրությունը չի կարգավորում տեղական ինքնակառավարման այնպիսի առանցքային խնդիրներ, ինչպիսիք են միջհամայնքային միավորումների ստեղծումը, համայնքի կարգավիճակը, խնդիրների տարբերակումը, տեղական ինքնակառավարման պատշաճ ֆինանսավորումը եւ մի շարք այլ կարեւոր հարցեր: Սահմանադրական փոփոխությունների գործընթացը 1998-2004 թթ. 1998 թ. նախագահական ընտրությունների քարոզարշավում բոլոր թեկնածուները, այդ թվում Ռ. Քոչարյանը, հանդես եկան սահմանադրական փոփոխությունների օգտին, որի առանցքը պետք է լիներ Հանրապետության Նախագահի գերլիազորությունների սահմանափակումը: 1998 թ. մայիսի 19-ին Ռ. Քոչարյանի հրամանագրով ստեղծվեց սահմանադրական փոփոխությունների հանձնաժողով, որը գլխավորեց Պարույր Հայրիկյանը: Հանձնաժողովի կազմում ընդգրկված էին ինչպես խորհրդարանական, այնպես էլ արտախորհրդարանական քաղաքական ուժեր: Ի սկզբանե հանձնաժողովի աշխատանքներին հրաժարվեցին մասնակցել Էդուարդ Եգորյանն ու Վլադիմիր Նազարյանը: Որոշ ժամանակ անց, ի նշան դժգոհության, հանձնաժողովը լքեց կոմկուսի ներկայացուցիչ Ֆրունզե Խառատյանը, իսկ այնուհետեւ ԱԺՄ ներկայացուցիչ Շավարշ Քոչարյանը: Նախնական ժամանակացույցի համաձայն հանձնաժողովը սահմանադրական փոփոխությունների նախագիծ պետք է ներկայացներ մինչեւ 1998 թ. դեկտեմբերի վերջը, իսկ խորհրդարանում այն պետք է քննարկվեր 1999 թ. փետրվար-մարտ ամիսներին: Նախագիծը խորհրդարանի կողմից ընդունվելու դեպքում պետք է հանրաքվեի դրվեր 1999 թ. մայիսի խորհրդարանական ընտրությունների հետ միաժամանակ, սակայն հանձնաժողովը համաձայնության չեկավ որեւէ նախագծի շուրջ: 1999 թ. մայիսի խորհրդարանական ընտրություններից հետո, 1999 թ. հուլիսի 23-ին հաստատվեց Հայաuտանի Հանրապետության Նախագահին առընթեր Uահմանադրության փոփոխություններ նախապատրաuտող հանձնաժողովի նոր կազմը, որը գլխավորեց արդարադատության նախարար Դավիթ Հարությունյանը: 2000 թ. գարնանից սահմանադրության փոփոխությունների հարցով Հայաստանի Հանրապետության իշխանությունները սկսեցին համագործակցել Եվրոպայի խորհրդի ,Ժողովրդավարություն իրավունքի միջոցով» հանձնաժողովի (Վենետիկի հանձնաժողովի) հետ: 2000 թվականի ապրիլի 25-26-ին Ստրասբուրգում տեղի ունեցավ Հայաստանի սահմանադրության փոփոխությունների վերաբերյալ Վենետիկի հանձնաժողովի աշխատանքային խմբի հանդիպումը Հայաստանի պատվիրակության հետ, որտեղ քննարկվեցին հնարավոր փոփոխությունների հիմնական տարրերը: Մինչեւ 2001 թվականի հունիսը Վենետիկի հանձնաժողովի հետ տեղի ունեցած բազմաթիվ հանդիպումների արդյունքում ստեղծվեց մի նախագիծ, որը Վենետիկի հանձնաժողովը 2001 թ. հուլիսի 6 եւ 7-ի 47-րդ պլենար նիստում հիմնականում արժանացավ դրական եզրակացություն: Այդ նախագծի հիման վրա 2001 թվականի սեպտեմբերի 8-ին Հանրապետության Նախագահը սահմանադրական բարեփոխումների նախագիծը ներկայացրեց Ազգային ժողով: Խորհրդարանում նախագծի քննարկումն ու ընդունումը տեւեց շուրջ մեկ ու կես տարի, ընդ որում Վենետիկի հանձնաժողովի հավանությանն արժանացած տարբերակի համեմատ ընդունված փաստաթուղթն էական հետընթաց էր: Նախագիծը հանրաքվեի դրվեց 2003 թվականի մայիսի 25-ին եւ մերժվեց՝ համապատասխան քվորումի բացակայության պատճառով: 4. ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑԻ ԱՐԴԻ ՓՈՒԼԸ 2003 թ. մայիսի 25-ի սահմանադրական հանրաքվեի ձախողումից հետո, 2004 թ. հունվարի 27-ի 1361 բանաձեւում ԵԽԽՎ-ն նշեց, որ Հայաստանի որոշ օրենսդրական պարտավորությունների կատարումն ուղղակի կախված է սահմանադրական փոփոխություններից: Վեհաժողովը, մասնավորապես, ընդգծեց տեղական ինքնակառավարման ուժեղացումը, մարդու իրավունքների պաշտպանի անկախ ինստիտուտի ներդրումը, հեռուստատեսության եւ ռադիոյի անկախ կարգավորիչ մարմինների ստեղծումը, սահմանադրական դատարանի լիազորությունների փոփոխությունը եւ սահմանադրական դատարան դիմող սուբյեկտների ցանկի ընդլայնումը, Արդարադատության խորհրդի ռեֆորմը: Վեհաժողովը Հայաստանի Հանրապետության իշխանություններին կոչ արեց արագացնել սահմանադրական ռեֆորմը եւ այն անցկացնել ոչ ուշ, քան 2005 թ. հունիսին: 2004 թ. ամռանն ու աշնանը Ազգային ժողով ներկայացվեցին սահմանադրական փոփոխությունների երեք նախագիծ՝ կառավարող կոալիցիայի նախագիծը (2004 թ. օգոստոսի 8), ԱԺԴ-ի նախագիծը (2004 թ. օգոստոսի 16) եւ Միավորված աշխատանքային կուսակցության կողմից (2004 թ. սեպտեմբերի 17): Այս երեք նախագծերի վերաբերյալ Վենետիկի հանձնաժողովը 2004 թ. դեկտեմբերի 3 եւ 4-ի 61-րդ պլենար նիստում ընդունեց միջանկյալ զեկույց: Վենետիկի հանձնաժողովն այդ փաստաթղթում նշեց, որ ներկայացված նախագծերն ամբողջությամբ չեն համապատասխանում եվրոպական չափանիշներին եւ որպես բարեփոխումների հիմք պետք է ընդունել 2001 թ. նախագիծը: Չնայած հանձնաժողովի եզրակացությանը, Ազգային ժողովը 2005 թ. մայիսի 11 - ին հիմք ընդունեց կոալիցիայի նախագիծը, որը բազմաթիվ կարեւոր հարցերում անտեսել էր Վենետիկի հանձնաժողովի 2004 թ. դեկտեմբերի եզրակացությունը: Մայիսի 27-ին ԵԽ մամլո ծառայությունը հաղորդագրություն տարածեց, որ Վենետիկի հանձնաժողովի Հայաստանի սահմանադրական փոփոխությունների աշխատանքային խումբը խորը հիասթափություն է հայտնել առաջին ընթերցմամբ ընդունված նախագծի վերաբերյալ եւ ընդգծել, որ այդ նախագիծն արմատական փոփոխությունների կարիք ունի: Հունիսի 1-2-ին Երեւանում Վենետիկի հանձնաժողովի աշխատանքային խմբի եւ Հայաստանի քաղաքական ուժերի միջեւ սահմանադրության փոփոխությունների նախագծի քննարկման նպատակով նախատեսված կլոր սեղանը տեղի չունեցավ: Փոխարենը Վենետիկի հանձնաժողովի ներկայացուցիչները Երեւան ժամանեցին Հայաստանի Հանրապետության իշխանություններին իրենց խորը դժգոհությունն արտահայտելու համար: Հունիսի 2-ին Վենետիկի հանձնաժողովի աշխատանքային խումբը եւ Հայաստանի Հանրապետության իշխանությունների ներկայացուցիչներն ընդունեցին հուշագիր: Փաստաթղթում Վենետիկի հանձնաժողովն արձանագրեց, որ առաջին ընթերցմամբ ընդունված նախագիծը երեք հիմնական հարցերում դեռեւս կարեւոր թերություններ է պարունակում՝ պետական մարմինների միջեւ իշխանությունների հավասարակշռում, դատական մարմինների անկախություն եւ Երեւանի քաղաքապետի նշանակման կարգ: Հուշագրում Հայաստանի Հանրապետության իշխանությունները հանձն առան այդ հարցերում նախագիծը համահունչ դարձնել Վենետիկի հանձնաժողովի պահանջներին: Ըստ հուշագրում սահմանված ժամանակացույցի, 2005 թ. հունիսի 23-24-ին Ստրասբուրգում տեղի ունեցավ Հայաստանի Հանրապետության իշխանությունների եւ Վենետիկի հանձնաժողովի աշխատանքային խմբի հանդիպումը, որի արդյունքում համաձայնություններ ձեռք բերվեցին նախագծի վիճահարույց խնդիրների լուծման սկզբունքների շուրջ: Հաստատված նոր ժամանակացույցով Հայաստանի Հանրապետության իշխանությունները պարտավորվեցին այդ սկզբունքներն իրացնել մինչեւ հուլիսի 7-ը: Ներկայացված նախագծի վերաբերյալ Վենետիկի հանձնաժողովը իր եզրակացության նախագիծը տվեց հուլիսի 21 - ին (CDL(2005)054), որը հիմնականում դրական էր գնահատում կատարված փոփոխությունները: Փոփոխության ենթարկված նախագիծն Ազգային ժողովն երկրորդ ընթերցմամբ ընդունեց սեպտեմբերի 1 - ին, իսկ երրորդ ընթերցմամբ՝ սեպտեմբերի 28 - ին: Հանրապետության Նախագահի հոկտեմբերի 3 - ի հրամանագրի համաձայն սահմանադրական հանրաքվեն պետք է տեղի ունենա 2005 թ. նոյեմբերի 27 - ին: II. ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԸ 1. ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ԿԱՐԳԻ ՀԻՄՈՒՆՔՆԵՐԸ ԳԼՈՒԽ 1. Հոդված 3. Մարդը, նրա արժանապատվությունը, հիմնական իրավունքները եւ ազատությունները բարձրագույն արժեքներ են: Պետությունն ապահովում է մարդու եւ քաղաքացու հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանությունը՝ միջազգային իրավունքի սկզբունքներին ու նորմերին համապատասխան: Պետությունը սահմանափակված է մարդու եւ քաղաքացու հիմնական իրավունքներով եւ ազատություններով՝ որպես անմիջականորեն գործող իրավունք: Հայաստանի Հանրապետության գործող Սահմանադրությամբ մարդը, նրա արժանապատվությունը, հիմնական իրավունքները եւ ազատությունները չեն ճանաչվում որպես բարձրագույն արժեք ու չեն կանխորոշում օրենքների բովանդակությունը, գործադիր իշխանության եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների գործունեությունը: Ցանկացած իրավական պետությունում մարդու արժանապատվությունը հանդիսանում է նրա հիմնական իրավունքների ու ազատությունների աղբյուրն ու հիմքը: Սահմանադրության հիմնական խնդիրը մարդու ազատ, անվտանգ ու արժանապատիվ կյանքի ապահովման երաշխիքների սահմանումն է: Այս առումով սահմանադրական փոփոխությունների նախագիծը ընդունել է արժեհամակարգային կարեւորագույն որոշում. ժողովրդավարության, իրավական եւ սոցիալական պետության կողքին արժանապատվության սկզբունքը, առաջին երկու անփոփոխ հոդվածներից հետո, սահմանադրորեն երաշխավորված է որպես բարձրագույն արժեք: Դրանով մարդու արժանապատվությունը դառնում է ամբողջ իրավական համակարգի կենտրոնական կատեգորիա: Արժանապատվության սկզբունքը ուղենիշ է պետություն - անհատ հարաբերություններում: Արժանապատվության սկզբունքի սահմանադրական ամրագրումը նշանակում է, որ հանրային իշխանությունն իր ամբողջ գործունեության ընթացքում պետք է առաջնորդվի այս սկզբունքի հիմքում ընկած փիլիսոփայությամբ՝ պետությունն է մարդու համար, այլ ոչ թե մարդը՝ պետության: Պետության նպատակները չունեն որեւէ առանձին ինքնուրույն արժեք. դրանք կարող են արդարացվել միայն այն դեպքում, երբ ծառայում են մարդկանց: Բացի սուբյեկտիվ հանրային իրավունք լինելուց, ինչն ամրագրված է նախագծի 14 հոդվածում, արժանապատվության սկզբունքը կարող է նաեւ դառնալ Սահմանադրության այլ դրույթների մեկնաբանման ուղեցույց: Ինչ վերաբերվում է հոդվածի 3 - րդ մասին, ապա այստեղ ավելի ճիշտ կլիներ ամրագրել, որ պետության գլխավոր առաքելությունը մարդու եւ քաղաքացու հիմնական իրավունքների ու ազատությունների համար անհրաժեշտ պայմանների ստեղծումն ու դրանց իրականացման ապահովումն է: Նախագծի ձեւակերպումն ավելի թույլ երաշխիք է, քանի որ ժամանակակից սահմանադրական իրավունքը ենթադրում է, որ պետությունը ոչ միայն պետք է սահմանափակված լինի մարդու եւ քաղաքացու հիմնական իրավունքներով եւ ազատություններով, այլեւ կոչված լինի ապահովել եւ պաշտպանել դրանք: Հոդված 5. Պետական իշխանությունն իրականացվում է Սահմանադրությանը եւ օրենքներին համապատասխան՝ օրենսդիր, գործադիր եւ դատական իշխանությունների բաժանման եւ հավասարակշռման հիման վրա: Պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններն ու պաշտոնատար անձինք իրավասու են կատարելու միայն այնպիսի գործողություններ, որոնց համար լիազորված են Սահմանադրությամբ կամ օրենքներով: Գործող Սահմանադրության համեմատությամբ նախագծում տրված ձեւակերպումներն էականորեն բարելավված են: Ի տարբերություն գործող Սահմանադրության, նախագծում ,տարանջատում» եզրույթը, որը բնորոշ է կառավարման նախագահական համակարգին, փոխարինվել է ,բաժանում» եզրույթով, որն առավել ստույգ է արտացոլում իրերի վիճակը կառավարման կիսանախագահական համակարգում: Նախագծում սահմանվում է նաեւ իշխանությունների բաժանման սկզբունքի բաղկացուցիչ մասը հանդիսացող հավասարակշռման սկզբունքը: Ժամանակակից կառավարման համակարգերում առանց վերջինիս, իշխանության թեւերի զուտ մեխանիկական բաժանումը բավարար չէ արդյունավետ կառավարման համակարգ ունենալու համար: Իշխանությունների բաժանման եւ հավասարակշռման սկզբունքն իր տրամաբանական շարունակությունն ու արտացոլումը պետք է գտներ նախագծի հաջորդ` Հանրապետության Նախագահը, Ազգային ժողովը, կառավարությունը եւ դատական իշխանությունը գլուխներում: Հոդվածի 2 - րդ մասում ամրագրված դրույթը իրավական պետության անկյունաքարերից մեկն է: Ի տարբերություն գործող Սահմանադրության, համաձայն որի ,պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններն ու պաշտոնատար անձինք իրավասու են կատարել միայն այնպիսի գործողություններ, որոնց համար լիազորված են օրենսդրությամբ», նախագիծը որպես լիազորող ակտ սահմանում է միայն Սահմանադրությունն ու օրենքները, դրանով իսկ արգելելով պետական ու տեղական ինքնակառավարման մարմիններին ու դրանց պաշտոնատար անձանց կատարել այնպիսի գործողություններ, որոնց լիազորման հիմքը ենթաօրենսդրական նորմատիվ ակտերն են: Գործող Սահմանադրության պայմաններում լայն տարածում ունի այն արատավոր պրակտիկան, երբ պետական ու տեղական ինքնակառավարման մարմիններն իրենց կողմից ընդունված ակտերով՝ իրենք իրենց լիազորություններ են վերապահում : Իշխանությունների բաժանման սկզբունքի կիրառման պարագայում միայն ժողովրդին ու օրենսդիր իշխանությանն է վերապահված վարքագծի կանոններ սահմանել` ինչպես մարդկանց, այնպես էլ պետական ու տեղական ինքնակառավարման մարմինների ու դրանց պաշտոնատար անձանց համար: Հոդվածի 2 - րդ մասում սահմանված սկզբունքը նշանակում է, որ պետական ու տեղական ինքնակառավարման մարմիններն ու դրանց պաշտոնատար անձինք իրենց գործունեությունում ,ազատ» չեն, այլ կաշկանդված են Սահմանադրությամբ եւ օրենքով: Հոդված 6. Սահմանադրությունն ունի բարձրագույն իրավաբանական ուժ, եւ նրա նորմերը գործում են անմիջականորեն: Oրենքները պետք է համապատասխանեն Սահմանադրությանը: Այլ իրավական ակտերը պետք է համապատասխանեն Սահմանադրությանը եւ օրենքներին։ Օրենքներն ուժի մեջ են մտնում ,Հայաստանի Հանրապետության պաշտոնական տեղեկագրում» հրապարակվելուց հետո: Այլ նորմատիվ իրավական ակտերն ուժի մեջ են մտնում օրենքով սահմանված կարգով հրապարակվելուց հետո: Միջազգային պայմանագրերն ուժի մեջ են մտնում միայն վավերացվելուց կամ հաստատվելուց հետո: Միջազգային պայմանագրերը Հայաստանի Հանրապետության իրավական համակարգի բաղկացուցիչ մասն են: Եթե վավերացված միջազգային պայմանագրում սահմանվում են այլ նորմեր, քան նախատեսված են օրենքներով, ապա կիրառվում են այդ նորմերը: Սահմանադրությանը հակասող միջազգային պայմանագրերը չեն կարող վավերացվել։ Նորմատիվ իրավական ակտերն ընդունվում են Սահմանադրության եւ օրենքների հիման վրա եւ դրանց իրականացումն ապահովելու նպատակով: Գործող Սահմանադրության համեմատ նախագծի այս հոդվածը եւս էականորեն բարելավված է: Նախագիծը հրաժարվում է ,օրենքի գերակայության» հռչակագրային բնույթի ամրագրումից եւ սահմանում է պետության ներսում իրավական ակտերի հիերարխիան, այդ հիերարխիայում բարձրագույն դերը վերապահելով Սահմանադրությանը եւ այնուհետեւ օրենքներին: Այս սկզբունքից բացառություն է կատարված միայն Հայաստանի Հանրապետության վավերացրած միջազգային պայմանագրերի համար. ,Եթե վավերացված միջազգային պայմանագրում սահմանվում են այլ նորմեր, քան նախատեսված են օրենքներով, ապա կիրառվում են այդ նորմերը»: Հոդվածի 2 - րդ մասը սահմանում է այլ իրավական ակտերի՝ Սահմանադրությանը եւ օրենքներին համապատասխանելու պահանջը: Գործող Սահմանադրության 6 հոդվածի 3 - րդ մասը, առանց սահմանելու այս սկզբունքը, միայն ամրագրում է , որ Սահմանադրությանը հակասող ճանաչված օրենքները, ինչպես նաեւ Սահմանադրությանը եւ օրենքներին հակասող ճանաչված այլ իրավական ակտերը իրավաբանական ուժ չունեն: Գործող Սահմանադրության 6 հոդվածի 4 – րդ մասում սահմանված է, որ օրենքները կիրառվում են միայն պաշտոնական հրապարակումից հետո: Նման ձեւակերպումը շատ թույլ է եւ ոչ ճշգրիտ: Այն կարող է հանգեցնել այն սխալ եզրակացությանը, թե դեռ հրապարակումից առաջ կա գործող օրենք, որը սակայն ,չի կարող կիրառվել»: Իրականում այդ ժամանակ օրենքը դեռ չկա կամ դեռ ուժի մեջ չի մտել, որովհետեւ այն դեռ չի հրապարակվել: Այդ պատճառով նախագծի 6 հոդվածի 3– րդ մասում հստակեցվել է, որ օրենքներն ուժի մեջ են մտնում միայն նրանց հրապարակումից հետո: Այլ նորմատիվ իրավական ակտերը, անկախ այն բանից, վերաբերում են մարդու իրավունքներին, ազատություններին եւ պարտականություններին, թե՝ ոչ, ըստ նախագծի, ուժի մեջ են մտնում օրենքով սահմանված կարգով հրապարակվելուց հետո: Նախագիծը ձերբազատվել է գործող Սահմանադրության ոչինչ չասող այն դրույթից, համաձայն որի Սահմանադրությանը հակասող միջազգային պայմանագրերը կարող են վավերացվել Սահմանադրության մեջ համապատասխան փոփոխություն կատարելուց հետո: Նախագիծն ուղղակի սահմանում է, որ Սահմանադրությանը հակասող միջազգային պայմանագրերը չեն կարող վավերացվել: Որեւէ իմաստ չկա Սահմանադրության մակարդակով, այն էլ սահմանադրական կարգի հիմունքներ գլխում, կանոնակարգել, թե նման պայմանագրերը երբ կարող են վավերացվել: Հատկապես պոստ-սոցիալիստական երկրներում, գործադիր իշխանության մոտ առկա է ենթաօրենսդրական ակտերով պետությունը կառավարելու մեծ ցանկություն: Նման պրակտիկան իշխանությունների բաժանման եւ իրավական պետության սկզբունքների խախտում է: Հոդվածի վերջին մասը յուրօրինակ զսպաշապիկ է այն իշխանավորների համար, որոնք կցանկանան երկիրը կառավարել ենթաօրենսդրական ակտերով: Ցանկացած նորմատիվ ակտ, որի ընդունումը նախատեսված չի լինի Սահմանադրությամբ կամ օրենքով, կամ վերջիններս կոչված չեն լինի դրանց իրականացման ապահովմանը, կլինի ոչ իրավաչափ: Իրավական պետության այս կարեւոր բաղադրիչն ավարտուն տեսքով սահմանելու նպատակով թերեւս անհրաժեշտ էր հենց այս հոդվածում սահմանել, որ օրենքը պետք է կանխորոշի տվյալ նորմատիվ իրավական ակտի իմաստը եւ բովանդակությունը: Ճիշտ կլիներ նաեւ ամրագրել, որ համապատասխան նորմատիվ իրավական ակտի մեջ պետք է նշվի դրա իրավական հիմքը: Հոդված 7. Հայաստանի Հանրապետությունում ճանաչվում են գաղափարախոսական բազմակարծությունը եւ բազմակուսակցությունը: Կուսակցությունները կազմավորվում են ազատորեն, նպաստում ժողովրդի քաղաքական կամքի ձեւավորմանն ու արտահայտմանը: Նրանց գործունեությունը չի կարող հակասել Սահմանադրությանը եւ օրենքներին, իսկ գործելակերպը՝ ժողովրդավարության սկզբունքներին: Կուսակցություններն ապահովում են իրենց ֆինանսական գործունեության հրապարակայնությունը: Հայաստանի Հանրապետությունում քաղաքական կարգի հիմքը ոչ միայն բազմակուսակցությունն Է, այլեւ գաղափարախոսական բազմակարծությունը, ինչը եւ, ի տարբերություն գործող Սահմանադրության, ամրագրված Է նախագծում: Նախագիծը, անդրադառնալով կուսակցությունների հիմնախնդրին, չի ամրագրում այն կարեւորագույն դրույթը, որ կուսակցությունները գործում են ազատ: Իսկ եթե չի երաշխավորվում կուսակցությունների ազատ գործելու իրավունքը, կուսակցությունների ձեւավորման ազատությունը ինչ-որ չափով իմաստազրկվում է: Սրա հետ մեկտեղ Էական թերություն Է նաեւ այն, որ նախագիծը չի անդրադառնում կուսակցությունների գործունեության համար հավասար պայմանների երաշխավորմանը: Անհրաժեշտ էր նաեւ նախագծի այս հոդվածում հատուկ դրույթ ամրագրել այն մասին, որ պետությունն անհրաժեշտ պայմաններ է ստեղծում քաղաքական ուժերի ազատ մրցակցության համար, քանի որ միայն այդ մրցակցության շնորհիվ կարող են իրագործվել քաղաքացիների քաղաքական իրավունքները եւ ազատություները: Հենց այս համատեքստում է, որ հիմնավոր է դառնում բազմակուսակցության գոյությունը եւ երաշխավորումը: Նախագիծը երաշխավորում Է կուսակցությունների առաքելությունը ժողովրդի քաղաքական կամքի ձեւավորմանն ու արտահայտմանը նպաստելու հարցում, մինչդեռ ոչ պակաս կարեւոր է, որպեսզի կուսակցությունները նպաստեն նաեւ ժողովրդի քաղաքական կամքի իրականացմանը: Ինչ վերաբերվում Է կուսակցությունների ֆինանսական գործունեության հրապարակայնությանը, ապա պետք Է նկատել, որ գործնականում դա ապահովելն անհնարին Է, եւ դրա անհրաժեշտությունն էլ չկա: Նման լայն ձեւակերպման փոխարեն անհրաժեշտ Էր միայն սահմանել, որ կուսակցությունները տարեկան հաշվետվություն են հրապարակում իրենց ֆինանսական միջոցների աղբյուրների ու ծախսերի մասին: Որեւէ կերպ արդարացված չէ այն, որ նախագիծը հանել է ժողովրդավարության սկզբունքներին կուսակցությունների կառուցվածքի համապատասխանության պահանջը, քանի որ կուսակցության կառուցվածքն արտացոլում է նրա նպատակները եւ գործունեության բնույթը: Ժողովրդավարական նպատակներ հետապնդող եւ գործունեություն իրականացնող կուսակցությունը չի կարող ունենալ հակաժողովրդավարական կառուցվածք: Եվ հակառակը, Ժողովրդավարական տարրերի բացակայությունը կուսակցության կառուցվածքում դրա ոչ ժողովրդավարական նպատակների ու գործունեության վկայությունն է: Նախագիծը չի անդրադարձել գործող Սահմանադրության 7 հոդվածի 2 - րդ մասի 2 - րդ նախադասությունում ամրագրված այն դրույթին, ըստ որի կուսակցությունների գործունեությունը չի կարող հակասել Սահմանադրությանը եւ օրենքներին: Նման ձեւակերպումը չափազանց լայն հնարավորություն կարող է ստեղծել կուսակցությունների գործունեությունը դադարացնելու համար, ինչն անթույլատրելի է իրավական պետությունում: Հոդված 8. Հայաստանի Հանրապետությունում ճանաչվում եւ պաշտպանվում է սեփականության իրավունքը: Հայաստանի Հանրապետությունում երաշխավորվում են տնտեսական գործունեության ազատությունն ու ազատ տնտեսական մրցակցությունը: Սահմանադրության փոփոխությունների նախագծի սահմանադրական կարգի հիմունքներ գլխի 7 եւ 8 հոդվածներում նպատակահարմար կլիներ հերթականությամբ ամրագրել երկրի քաղաքական եւ տնտեսական կարգերի հիմքերը, այլ ոչ թե բավարարվել դրանց առանձին տարրերի՝ գաղափարախոսական բազմակարծության ու բազմակուսակցության, տնտեսական գործունեության ազատության ու ազատ տնտեսական մրցակցության երաշխավորմամբ: Սահմանադրական կարգի հիմունքներում շուկայական տնտեսական հարաբերությունների սկզբունքների ,երաշխավորումը» ճշգրիտ չէ, քանի որ պետությունը դա չի կարող բացարձակորեն երաշխավորել: Տնտեսական գործունեության ազատությունն ու ազատ տնտեսական մրցակցությունը պետք է ամրագրվեին որպես պետության տնտեսական կարգի հիմք, որի վրա էլ պետք է կառուցվեն տնտեսական հարաբերությունները: Բացի այդ, սեփականության իրավունքի (հոդված 8, մաս 1) ամրագրումն այնքան էլ նպատակահարմար չէ սահմանադրական կարգի հիմունքներում, քանի որ այն սուբյեկտիվ իրավունք է եւ արդեն իսկ ամրագրված է 31 հոդվածում: Հոդված 8.1. Հայաստանի Հանրապետությունում եկեղեցին անջատ է պետությունից: Հայաստանի Հանրապետությունը ճանաչում է Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցու՝ որպես ազգային եկեղեցու բացառիկ առաքելությունը հայ ժողովրդի հոգեւոր կյանքում, նրա ազգային մշակույթի զարգացման եւ ազգային ինքնության պահպանման գործում: Հայաստանի Հանրապետությունում երաշխավորվում է օրենքով սահմանված կարգով գործող բոլոր կրոնական կազմակերպությունների գործունեության ազատությունը: Հայաստանի Հանրապետության եւ Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցու հարաբերությունները կարող են կարգավորվել օրենքով: Նախագիծը, ճանաչելով Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցու առանձնահատուկ դերն ու առաքելությունը, միաժամանակ երաշխավորվում է օրենքով սահմանված կարգով գործող բոլոր կրոնական կազմակերպությունների գործունեության ազատությունը: Հոդվածի 1 - ին եւ 2 - րդ մասերի, ինչպես նաեւ նախագծի 26 հոդվածում ամրագրված մտքի, խղճի եւ կրոնի ազատության համադրումը բացառում է որեւէ օրենքով սահմանված կարգով գործող կրոնական կազմակերպության խտրականություն: Ըստ առաջին ընթերցմամբ ընդունված նախագծի, Հայաստանի Հանրապետությունը ճանաչում էր Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցու բացառիկ պատմական առաքելությունը հայ ժողովրդի հոգեւոր կյանքում, նրա ազգային մշակույթի զարգացման եւ ազգային ինքնության պահպանման գործում: Սակայն երկրորդ ընթերցման արդյունքում անհիմն կերպով հանվեց ,պատմական» բառը, ինչը կարող է այն թյուր մեկնաբանության առիթ հանդիսանալ, որ հայ ժողովրդի հոգեւոր կյանքում, նրա ազգային մշակույթի զարգացման եւ ազգային ինքնության պահպանման գործում բացառիկ դերակատարություն ունի միայն Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցին: Հոդված 8.2. Հայաստանի Հանրապետության զինված ուժերն ապահովում են Հայաստանի Հանրապետության անվտանգությունը, պաշտպանությունը եւ տարածքային ամբողջականությունը, նրա սահմանների անձեռնմխելիությունը։ Զինված ուժերը քաղաքական հարցերում պահպանում են չեզոքություն եւ գտնվում են քաղաքացիական վերահսկողության ներքո։ Այս հոդվածի ներմուծումը կարեւորվում է երկրի անվտանգության եւ տարածքային ամբողջականության պահպանության հարցում զինված ուժերին վերապահված դերակատարությամբ: Ուստի նման դրույթի ներառումը Սահմանադրությունում արդարացված է, չնայած ավելի ճիշտ կլիներ այն ամրագրել ոչ թե սահմանադրական կարգի հիմունքներում, այլ գործադիր իշխանությանը նվիրված գլխում: Հոդված 11.2. Հայաստանի Հանրապետությունը երաշխավորում է տեղական ինքնակաոավարումը: Գործող Սահմանադրության ,Սահմանադրական կարգի հիմունքներ» գլխում չկան տեղական ինքնակառավարման մասին դրույթներ, այսինքն, սահմանադրական կարգի հիմքերի (ինքնիշխան, ժողովրդավարական, սոցիալական, իրավական պետություն, մարդու արժանապատվություն) շարքում տեղական ինքնակառավարումն ամրագրված չէ: Նախագիծը, կարեւորելով ժողովրդավարական երկրում տեղական ինքնակառավարման գոյությունը, երաշխավորում է այդ ինստիտուտը որպես պետությունում իշխանության կազմակերպման եւ իրականացման հիմնարար տարր: Տեղական ինքնակառավարումը պետք է դիտարկվի որպես ժողովրդավարական կառավարման համակարգի բաղադրամասերից մեկը: Ուստի պետք էր, որ տեղական ինքնակառավարումը սահմանադրության փոփոխությունների նախագծում երաշխավորվեր որպես ժողովրդավարության հիմքերից մեկը: 2. ՄԱՐԴՈՒ ԵՎ ՔԱՂԱՔԱՑՈՒ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐԸ ԵՎ ԱԶԱՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԳԼՈՒԽ 2. Հոդված 14. Մարդու արժանապատվությունը՝ որպես նրա իրավունքների ու ազատությունների անքակտելի հիմք, հարգվում եւ պաշտպանվում է պետության կողմից: Նախագիծը մարդու արժանապատվությունն ամրագրել է ոչ միայն որպես հիմնարար արժեհամահակարգային սկզբունք, այլեւ մարդու սուբյեկտիվ իրավունք: Մարդու արժանապատվությունը չի կարելի դիտարկել որպես մարդու բազմաթիվ հիմնական իրավունքներից եւ ազատություններից մեկը: Այն համընդհանուր սահմանադրական արժեք է, որի վրա է խարսխված ամբողջ սահմանադրական կարգը: Մարդու արժանապատվությունը բոլոր հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների աղբյուրն է, դրանց անքակտելի հիմքը, ուստի մարդու առանձին իրավունքներ եւ ազատություններ պետք է մեկնաբանվեն եւ կիրառվեն՝ ելնելով արժանապատվության սկզբունքից եւ այն իրականացնելու նպատակով: Քանի որ մարդու արժանապատվության դեպքում խոսքը գնում է ոչ թե նրա կենսագործունեության առանձին ասպեկտների (որոնք արտացոլված եմ մարդու առանձին իրավունքներում), այլ յուրաքանչյուր մարդուն անպայմանորեն պատկանող եւ մարդու գոյության հետ անխզելիորեն կապված հատկանիշի մասին, ապա զարմանալի չէ, որ իրավագիտության մեջ չկա մարդու արժանապատվության հասկացության միանշանակ բնորոշում: Մարդու արժանապատվությունն աբստրակտ, անորոշ իրավական հասկացություն է, որը կարող է սահմանվել միայն կոնկրետ դեպքում կիրառելիս: Մարդու արժանապատվությունն ընդհանուր գծերով կարելի է բնութագրել որպես մի ինքնուրույն արժեք, որը ներհատուկ է մարդուն որպես անհատականություն: Քանի որ սահմանադրությունը մարդուն եւ նրա արժանապատվությունը ճանաչում է որպես ինքնուրույն արժեք, ապա նա չի կարող դառնալ պետության գործունեության օբյեկտ, գործիք, որպես ,փոքրիկ պտուտակ»: Մարդու արժանապատվության էությունն անհատի սուբյեկտությունն է, ավտոնոմիան, քանի որ որպես կենդանի արարած միայն մարդն է օժտված բանականությամբ եւ գործելու ազատությամբ (ազատ կամքով): Մարդու արժանապատվությունը որպես սուբյեկտիվ իրավունք հատկապես կարեւոր նշանակություն ունի նրա մարմնական անձեռնմխելիության (օրինակ, պաշտպանություն խոշտանգումներից եւ նվաստացուցիչ վերաբերմունքից, գենտեխնոլոգիայի չարաշահումներից, մահապատժի արգելք եւ այլն), անհատի ինքնության (ինտիմ ոլորտ, մարդու կամքին հակառակ ստի դետեկտորով ստուգում, ուղեղի լվացում եւ այլն), բավարար կենսագոյության (նվազագույն կենսամակարդակ) եւ տարրական իրավահավասարության (խտրականության բացառում) ապահովման համար: 14 հոդվածն առանձնացնում է մարդու արժանապատվությունը հարգելու եւ պաշտպանելու պետության պարտականությունները: Մարդու արժանապատվությունը հարգելու պարտականությունը վերաբերում է պետության վարվելակերպին. պետությունը մի կողմից պետք է հաշվի առնի անհատի ավտոնոմիայի որոշակի ոլորտը, որի շրջանակներում անհատը կարող է ազատորեն զարգացնել իր անհատականությունը, իսկ մյուս կողմից՝ պետության գործողությունները չպետք է հանգեցնեն իրավական կամ փաստացի այնպիսի իրավիճակների, որոնք մարդուն զրկում են իր արժանապատվության զգացումից: Պետական իշխանությունը ծառայում է հանրային նպատակների իրականացման համար եւ չի կարող օգտագործվել անհատին նվաստացնելու նպատակով: Պետությունը պարտավոր է նաեւ պաշտպանել մարդու արժանապատվությունը այլ անձանց ոտնձգություններից: Պետությունը պարտավոր է այնպես կարգավորել մասնավոր անձանց միջեւ հարաբերությունները, որպեսզի այլ անձանց կողմից թույլ չտա մարդու արժանապատվության խախտում: Մարդու արժանապատվության պաշտպանությունն իրականացվում է առաջին հերթին քրեական իրավունքի միջոցով: Հոդված 14.1. Բոլոր մարդիկ հավասար են օրենքի առջեւ: Խտրականությունը, կախված սեռից, ռասայից, մաշկի գույնից, էթնիկական կամ սոցիալական ծագումից, գենետիկական հատկանիշներից, լեզվից, կրոնից, աշխարհայացքից, քաղաքական կամ այլ հայացքներից, ազգային փոքրամասնությանը պատկանելությունից, գույքային վիճակից, ծնունդից, հաշմանդամությունից, տարիքից կամ անձնական կամ սոցիալական բնույթի այլ հանգամանքներից, արգելվում է: Գործող Սահմանադրության 15 հոդվածը սահմանափակում է մարդկանց իրավահավասարության սկզբունքը, քանի որ այն տարածվում է միայն Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիների վրա: Նման դրույթից հետեւում է, որ օտարերկրացիները եւ քաղաքացիություն չունեցող անձինք իրենց ազգության, ռասայի, սեռի եւ այլն հանգամանքների համար կարող են իրավական առումով այլ վերաբերմունքի արժանանալ,քան Հայաստանի քաղաքացիները: Մյուս կողմից, գործող Սահմանադրության 16 հոդվածում ամրագրված է խտրականության արգելքը, որն, ի տարբերություն 15 հոդվածի, ձեւակերպված է որպես մարդու իրավունք: Նախագիծը վերացրել է գործող Սահմանադրության 15 եւ 16 հոդվածների միջեւ ակնհայտ հակասությունը եւ իրականացրել է իրավահավասարության եւ խտրականության արգելքի միասնական կարգավորում: Հոդված 15. Յուրաքանչյուր ոք ունի կյանքի իրավունք: Ոչ ոք չի կարող դատապարտվել կամ ենթարկվել մահապատժի: Գործող Սահմանադրության 17 հոդվածն արմատական փոփոխությունների է ենթարկվել: Վավերացնելով Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիան եւ 6 - րդ արձանագրությունը, Հայաստանի Հանրապետությունը պարտավորություն է ստանձնել ոչ ոքի չդատապարտել կամ չենթարկել մահապատժի: Թեեւ 6 - րդ արձանագրությունը պատերազմական իրավիճակներում թույլատրում է մահապատիժը, սակայն, հետեւելով եվրոպական կոնվենցիայի 13 - րդ արձանագրությանը (որը Հայաստանը դեռեւս չի վավերացրել), նախագիծը մահապատիժն արգելում է ցանկացած պարագայում: Հոդված 16. Յուրաքանչյուր ոք ունի անձնական ազատության եւ անձեռնմխելիության իրավունք։ Մարդուն կարելի է ազատությունից զրկել օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով: Օրենքը կարող է նախատեսել ազատությունից զրկում միայն հետեւյալ դեպքերում՝ 1) անձը դատապարտվել է հանցագործություն կատարելու համար իրավասու դատարանի կողմից. 2) անձը չի կատարել դատարանի՝ օրինական ուժի մեջ մտած կարգադրությունը. 3) օրենքով սահմանված որոշակի պարտականությունների կատարումն ապահովելու նպատակով. 4) առկա է հանցագործություն կատարած լինելու հիմնավոր կասկած, կամ երբ դա անհրաժեշտ է անձի կողմից հանցագործության կատարումը կամ այն կատարելուց հետո նրա փախուստը կանխելու նպատակով. 5) անչափահասին դաստիարակչական հսկողության հանձնելու կամ իրավասու այլ մարմին ներկայացնելու նպատակով. 6) վարակիչ հիվանդությունների տարածումը կանխելու նպատակով կամ հոգեկան հիվանդ, գինեմոլ, թմրամոլ կամ թափառաշրջիկ անձանցից բխող հասարակական վտանգը կանխելու նպատակով. 7) Հայաստանի Հանրապետություն անձի անօրինական մուտքը կանխելու, նրան արտաքսելու կամ այլ պետության հանձնելու նպատակով։ Ազատությունից զրկված յուրաքանչյուր անձ իրեն հասկանալի լեզվով անհապաղ տեղեկացվում է պատճառների, իսկ քրեական մեղադրանք ներկայացվելու դեպքում՝ նաեւ մեղադրանքի մասին: Ազատությունից զրկված յուրաքանչյուր անձ իրավունք ունի այդ մասին անհապաղ տեղեկացնելու իր կողմից ընտրված անձին։ Եթե ձերբակալված անձը ձերբակալման պահից 72 ժամվա ընթացքում դատարանի որոշմամբ չի կալանավորվում, ապա նա ենթակա է անհապաղ ազատ արձակման: Յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի ազատությունից ապօրինի զրկման կամ ապօրինի խուզարկության դեպքում օրենքով սահմանված հիմքերով եւ կարգով պատճառված վնասի հատուցման: Յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի իր ազատությունից զրկման կամ խուզարկության օրինականությունն ու հիմնավորվածությունը բողոքարկելու վերադաս դատական ատյանում: Մարդուն չի կարելի ազատությունից զրկել միայն այն պատճառով, որ ի վիճակի չէ կատարելու քաղաքացիաիրավական պարտավորությունները: Մարդուն չի կարելի խուզարկել այլ կերպ, քան օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով: Մարդուն ազատությունից զրկելու հիմքեր սահմանադրորեն առաջին անգամ են ամրագրվում: Հոդվածը, հետեւելով Եվրոպական կոնվենցիայի 5 հոդվածին, սպառիչ կերպով ամրագրում է անձի ազատությունից զրկման բոլոր դեպքերը, ինչպես նաեւ կարգավորում է ազատության զրկման հետ կապված կարեւոր հարաբերությունները: Ըստ գործող Սահմանադրության 18 հոդվածի, մարդուն չի կարելի ձերբակալել, խուզարկել այլ կերպ, քան օրենքով սահմանված կարգով: Ձերբակալումը, խուզարկությունը, կալանավորումն ազատությունից զրկելու միջոցներ են եւ այս կարեւորագույն հարցի նման կարգավորման պարագայում օրենսդիրը մեծ հայեցողություն ունի սահմանելու ազատությունից զրկման դեպքերի բավականին լայն շրջանակ: Փոփոխությունների նախագիծը սահմանափակում է օրենսդրի հայեցողությունը՝ թվարկելով մարդուն անձնական ազատությունից զրկելու բոլոր դեպքերը: Տերմինոլոգիայի տեսանկյունից հաջողված չէ անձնական ազատություն եւ անձեռնմխելիություն արտահայտությունը, որով կարծես թե հավասարության նշան է դրվում ազատության եւ անձեռնմխելիության միջեւ: Անձեռնմխելիությունը վերաբերում է մարդու ֆիզիկական եւ հոգեկան ոլորտներին եւ ունի այլ բովանդակություն, մասնավորապես, երբ խոսքը գնում է մարդուն գիտական, ներառյալ բժշկական փորձերի ենթարկելուց զերծ պահելու մասին: 16 հոդվածը պաշտպանում է մարդու ֆիզիկական (անձնական) ազատությունը, ուստի ճիշտ կլիներ այս հոդվածում պարզապես ամրագրել, որ մարդն ունի անձնական ազատության իրավունք: Նախագծի 16 հոդվածը չի սահմանում, թե դատարանի կողմից կալանավորման մասին որոշում կայացվելուց հետո մինչդատական վարույթում որքան է կալանավորվածին անազատության մեջ պահելու առավելագույն ժամկետը: Նախագիծը միայն սահմանում է, որ անձը կարող է ազատությունից զրկվել օրենքով նախատեսված դեպքերում եւ կարգով եւ ոչինչ չի ասում, թե անձը ինչքան ժամանակ կարող Է մնալ այդպիսի վիճակում: Սահմանադրական նման կարգավորման պարագայում քրեադատավարական նորմերը կարող են սահմանել մինչդատական վարույթում կալանքի տակ պահելու բավականին երկար ժամկետներ եւ դրանով անհարկի սահմանափակել մարդու անձնական ազատությունը: Որոշակի անհարթություն կա 16 հոդվածի 4 - րդ մասում ամրագրված դրույթում՝ կապված այն հանգամանքի հետ, որ յուրաքանչյուր ոք ունի ազատությունից զրկման եւ խուզարկման օրինականությունն ու հիմնավորվածությունը վերադաս դատական ատյանում բողոքարկելու իրավունք: Քանի որ անձին ձերբակալման եղանակով ազատությունից զրկելու դեպքում դատական որեւէ ակտ չի պահանջվում, ապա անհասկանալի է, թե ինչ է հասկացվում վերադաս դատական ատյան հասկացության ներքո եւ որտեղ պետք Է անձը բողոքարկի իրեն ապօրինի ձերբակալելու փաստը: Սիստեմատիկայի տեսակետից արդարացված չէ վնասի հատուցման մասին դրույթի ամրագրումը նախագծի 16 հոդվածում: Հոդվածի 4 - րդ մասի այն դրույթը, թե ապօրինի ազատությունից զրկման ու խուզարկության դեպքում անձն ունի վնասի հատուցման իրավունք, այդ իրավունքի մասնավոր դեպքերից մեկն է եւ պետք է ամրագրվեր առանձին հոդվածում: Նախագիծն այստեղ մեխանիկորեն հետեւել է Եվրոպական կոնվենցիայի 5 հոդվածին՝ մոռանալով, որ Սահմանադրությունը պետք է կարգավորի վնասի հատուցման համապարփակ իրավունք՝ պետության կողմից ոչ իրավաչափ, իսկ բացառիկ դեպքերում, նաեւ իրավաչափ որոշումներով, գործողությամբ կամ անգործությամբ մարդուն պատճառված վնասի դեպքում: Հոդված 18. Յուրաքանչյուր ոք ունի իր իրավունքների եւ ազատությունների դատական, ինչպես նաեւ պետական այլ մարմինների առջեւ իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոցների իրավունք: Յուրաքանչյուր ոք ունի իր իրավունքները եւ ազատություններն օրենքով չարգելված բոլոր միջոցներով պաշտպանելու իրավունք։ Յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի իր իրավունքների ու ազատությունների պաշտպանության համար օրենքով սահմանված հիմքերով եւ կարգով ստանալու մարդու իրավունքների պաշտպանի աջակցությունը: Յուրաքանչյուր ոք, Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պայմանագրերին համապատասխան, իրավունք ունի իր իրավունքների ու ազատությունների պաշտպանության խնդրով դիմելու մարդու իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության միջազգային մարմիններին։ Իրավունքների ու ազատությունների պաշտպանության հետ կապված հարաբերությունները թե՛ գործող Սահմանադրությամբ եւ թե՛ նախագծում բավականին մանրամասն են կարգավորված: Գործող Սահմանադրությունն ու նախագիծը պարունակում են հատուկ հոդվածներ, որոնք ուղղակի սահմանել են իրավունքների ու ազատությունների իրացման երաշխիքները: Նախագծում այդ իրավունքներն ու ազատություններն երաշխավորող հատուկ հոդվածները տեղափոխվել են մարդու եւ քաղաքացու անձնական իրավունքներն ու ազատությունները սահմանող հոդվածներից անմիջապես հետո, որն այնքան էլ հիմնավորված չէ: Սիստեմատիկայի առումով, ճիշտ կլիներ սահմանել բոլոր իրավունքներն ու ազատությունները, իսկ այնուհետեւ՝ այն երաշխիքները, որոնք ապահովելու են դրանց իրականացումը: Ուստի գործող Սահմանադրության սիստեմատիկան առավել քան ընդունելի է: Նախագիծն էականորեն բարելավում է մարդու իրավունքների պաշտպանության երաշխիքները՝ երաշխավորելով ոչ միայն դատական պաշտպանության իրավունքը, այլեւ պետական այլ մարմինների առջեւ իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոցների իրավունքը: Գործող Սահմանադրության 38 հոդվածի 2 - րդ մասի ձեւակերպումից կարելի է ենթադրել, որ միայն Սահմանադրությամբ եւ օրենքներով ամրագրված իրավունքների պաշտպանությամբ կարելի է դիմել դատարան: Սակայն Սահմանադրությամբ ամրագրված իրավունքներն ու ազատությունները սպառիչ չեն ու չի բացառվում, որ լինեն իրավունքներ, ազատություններ, որոնք ամրագրված լինեն այլ նորմատիվ իրավական ակտում, եւ այդ դեպքում չպետք է ենթադրել, որ դրանք գործնականում արժանի չեն պաշտպանության: Այս առումով նախագծում դրական փոփոխություն է կատարված, քանի որ այն սահմանում Է իրավունքների եւ ազատությունների համապարփակ պաշտպանություն՝ անկախ այն հանգամանքից թե ինչ իրավական ակտում է այն սահմանված: Նախագիծը մարդու իրավունքների ու ազատությունների պաշտպանության ի թիվս այլ երաշխիքների ներմուծում Է մարդու իրավունքների պաշտպանի ինստիտուտը, որը մարդու իրավունքների ու ազատությունների պաշտպանության արդյունավետ կառույցներից մեկն է: Այս ինստիտուտի մասին գործող Սահմանադրությունը ոչ մի դրույթ չի պարունակում: Նորամուծություն է նաեւ իրավունքների ու ազատությունների պաշտպանության խնդրով մարդու իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության միջազգային մարմիններին դիմելու սահմանադրական իրավունքի ամրագրումը, երբ սպառվում են ներպետական բոլոր ընթացակարգերը: Մարդու սահմանադրական իրավունքների պաշտպանության կարեւորագույն երաշխիքներից մեկը սահմանադրական գանգատն է, եւ ճիշտ կլիներ այն սահմանել 18 հոդվածում (նախագծում այս իրավունքը սահմանափակված ձեւով սահմանված է միայն 101 հոդվածի 6-րդ կետում): 18 հոդվածում կարելի էր ամրագրել, որ անձն իրավունք ունի դիմել սահմանադրական դատարան, եթե սպառվել են նրա հիմնական իրավունքներն ու ազատությունները պաշտպանելու մյուս բոլոր դատական միջոցները, եւ եթե անձը գտնում է, որ իր նկատմամբ ընդունված դատական ակտի հիմքում ընկած օրենքը կամ այլ նորմատիվ իրավական ակտը հակասում է Սահմանադրությանը: Հոդված 19. Յուրաքանչյուր ոք ունի իր խախտված իրավունքները վերականգնելու, ինչպես նաեւ իրեն ներկայացված մեղադրանքի հիմնավորվածությունը պարզելու համար հավասարության պայմաններում, արդարության բոլոր պահանջների պահպանմամբ, անկախ եւ անկողմնակալ դատարանի կողմից ողջամիտ ժամկետում իր գործի հրապարակային քննության իրավունք: Հանրության բարքերի, հասարակական կարգի, պետական անվտանգության, դատավարության մասնակիցների անձնական կյանքի կամ արդարադատության շահերի պաշտպանության նկատառումներով լրատվության միջոցների եւ հասարակության ներկայացուցիչների մասնակցությունը դատական քննության ընթացքում կամ դրա մի մասում կարող է արգելվել։ 19 հոդվածի 1 - ին մասում, գործող Սահմանադրության 39 հոդվածի համեմատությամբ, ավելացվել է դատարանի կողմից ողջամիտ ժամկետում գործի հրապարակային քննության իրավունքը: Քանի որ դատարանը խախտված կամ վիճարկվող սուբյեկտիվ իրավունքների կամ քրեական գործերից բացի քննում է նաեւ այնպիսի գործեր, որոնցում ընդհանրապես իրավունքների մասին վեճ չկա, ապա ճիշտ կլիներ, եթե հոդվածը ձեռնպահ մնար ,խախտված իրավունքների վերականգնման, ինչպես նաեւ իրեն ներկայացված մեղադրանքի հիմնավորվածությունը պարզելու» տերմինից ու ընդհանուր ձեւով սահմաներ, որ յուրաքանչյուր ոք ունի դատարանի կողմից իր գործի հրապարակային, արդարացի ու ողջամիտ ժամկետում քննության իրավունք: Այս հոդվածում տեղին կլիներ առանձին դրույթով ամրագրել, որ գործն ըստ էության լուծող դատական ակտը հրապարակվում է դռնբաց դատական նիստում: Միեւնույն ժամանակ, ելնելով որոշակի շահերի պաշտպանությունից, կարելի էր բացառություն սահմանել` անչափահասի շահերի, ամուսնական վեճերի կամ երեխաների խնամակալությանը վերաբերող գործերով, երբ դատական ակտը դռնփակ նիստում հրապարակվելու համար հնարավորություն պետք Է ընձեռնվի: Նման վերապահում է անում Քաղաքացիական եւ քաղաքական իրավունքների միջազգային դաշնագիրը (հոդված 14 մաս 1), որին միացել է նաեւ Հայաստանի Հանրապետությունը: Հոդված 20. Յուրաքանչյուր ոք ունի իրավաբանական օգնություն ստանալու իրավունք: Օրենքով նախատեսված դեպքերում իրավաբանական օգնությունը ցույց է տրվում պետական միջոցների հաշվին։ Յուրաքանչյուր ոք ունի ձերբակալման, խափանման միջոցի ընտրման կամ մեղադրանքի առաջադրման պահից իր ընտրությամբ պաշտպան ունենալու իրավունք: Յուրաքանչյուր ոք ունի իր նկատմամբ կայացված դատավճռի՝ օրենքով սահմանված կարգով վերադաս դատարանի կողմից վերանայման իրավունք: Յուրաքանչյուր դատապարտյալ ունի ներման կամ նշանակված պատիժը մեղմացնելու խնդրանքի իրավունք: Տուժողին պատճառված վնասը հատուցվում է օրենքով սահմանված կարգով: Նախագծի 20 հոդվածը որոշակի փոփոխությունների է ենթարկել գործող Սահմանադրության 40 հոդվածը, սակայն այն Էապես չի բարելավել: Ինչպես գործող Սահմանադրությունը, հոդվածը, մասնավորապես, սահմանում է անձի իրավաբանական օգնություն ստանալու իրավունքը եւ դրա հետ մեկտեղ կարգավորում վերջինիս հետ բովանդակային առնչություն չունեցող հարաբերություններ, այն Է՝ դատավճռի վերանայման իրավունքը, ներման կամ նշանակված պատիժը մեղմացնելու խնդրանքի իրավունքը, տուժողին պատճառված վնասի հատուցման հարցերը: Իրավաբանական օգնություն հասկացությունն ընկալվում լայն եւ նեղ իմաստներով: Լայն առումով իրավաբանական օգնությունն ընդգրկում է պետական մարմինների, ձեռնարկությունների, կազմակերպությունների իրավաբանական ծառայությունները, իրավաբանական խորհրդատվությունը, քրեական, քաղաքացիական, վարչական վարույթներում իրականացվող փաստաբանական ծառայությունը, իսկ նեղ առումով՝ իրավաբանական օգնության իրավունքի տակ հասկացվում Է քրեական, քաղաքացիական եւ վարչական վարույթներում իրականացվող փաստաբանական ծառայությունը: Լայն առումով իրավաբանական օգնություն ստանալու իրավունքի ապահովման պարտականությունը պետության վրա դնելն այնքան էլ հիմնավորված չէ: Այստեղ պետք Է սահմանվեր բնակչության որոշակի խմբերին (օրինակ, սոցիալապես անապահով անձանց) որոշ խումբ գործերով անվճար փաստաբանական օգնություն տրամադրելու իրավունքը: Հոդվածի 2 - րդ մասը, գործող Սահմանադրության 40 հոդվածի 2 - րդ մասի համեմատությամբ, ենթարկվել Է որոշ փոփոխությունների: Մասնավորապես, դրվատանքի Է արժանի այն դրույթը, որ յուրաքանչյուր ոք պաշտպան ունենալու իրավունք է ձեռք բերում նաեւ խափանման միջոցի ընտրման պահից, քանի որ ցանկացած խափանման միջոց իր մեջ պարունակում է անձի ազատության սահմանափակում: Նախագիծն անձին պաշտպանի ընտրության իրավունք Է վերապահում: Հոդվածի վերջին մասի ձեւակերպումը բավարար չէ, քանի որ չի երաշխավորում անձի սուբյեկտիվ իրավունքը: Հոդված 22. Ոչ ոք պարտավոր չէ ցուցմունք տալ իր, ամուսնու կամ մերձավոր ազգականների վերաբերյալ: Օրենքը կարող է նախատեսել ցուցմունք տալու պարտականությունից ազատվելու այլ դեպքեր: Արգելվում է օրենքի խախտմամբ ձեռք բերված ապացույցների օգտագործումը: Արգելվում է նշանակել ավելի ծանր պատիժ, քան կարող էր կիրառվել հանցագործության կատարման պահին գործող օրենքով: Մարդուն չի կարելի հանցագործության համար մեղավոր ճանաչել, եթե արարքի կատարման պահին գործող օրենքով այն հանցագործություն չի համարվել: Արարքի պատժելիությունը վերացնող կամ պատիժը մեղմացնող օրենքն ունի հետադարձ ուժ: Պատասխանատվություն սահմանող կամ պատասխանատվությունը խստացնող օրենքը հետադարձ ուժ չունի: Ոչ ոք չի կարող կրկին անգամ դատվել նույն արարքի համար։ Հոդվածը հիմնականում վերարտադրում է գործող Սահմանադրության 22 հոդվածի դրույթները: Հոդվածը, ամրագրելով որոշ կարեւորագույն դատավարական երաշխիքներ, դրանք ավարտուն տեսքի չի հասցնում: Ամրագրված չեն միջազգային իրավական փաստաթղթերով սահմանված մի շարք երաշխիքներ: Մասնավորապես, հանցագործություն կատարելու մեջ մեղադրվող յուրաքանչյուր ոք պետք է ունենա հետեւյալ իրավունքները. ա) իրեն հասկանալի լեզվով անհապաղ եւ հանգամանորեն տեղեկացվել իրեն ներկայացված մեղադրանքի բնույթի եւ հիմքի մասին. բ) բավարար ժամանակ ու հնարավորություն ունենա իր պաշտպանությունը նախապատրաստելու համար, գ) հարցաքննել իր դեմ ցուցմունք տվող վկաներին. դ) օգտվելու թարգմանչի անվճար օգնությունից, եթե անձը չի տիրապետում հայերեն լեզվին: Այս իրավունքները, թեպետ, իրենց արտացոլումն են գտել դատավարական իրավունքում, սակայն, դրանց կարեւորությունը հաշվի առնելով, ճիշտ կլիներ այդ իրավունքներն ամրագրել հենց Սահմանադրությամբ: Հոդված 23. Յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի, որպեսզի հարգվի իր անձնական ու ընտանեկան կյանքը: Առանց անձի համաձայնության նրա վերաբերյալ չի կարելի հավաքել, պահպանել, օգտագործել կամ տարածել այլ տեղեկություններ, քան նախատեսված է օրենքով: Արգելվում է անձին վերաբերող տեղեկությունների օգտագործումն ու տարածումը, եթե դա հակասում է տեղեկությունների հավաքման նպատակներին կամ չի նախատեսված օրենքով: Յուրաքանչյուր ոք ունի պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններում իրեն վերաբերող տեղեկություններին ծանոթանալու իրավունք: Յուրաքանչյուր ոք ունի իր մասին ոչ հավաստի տեղեկությունների շտկման եւ իր մասին ապօրինի ձեռք բերված տեղեկությունների վերացման իրավունք: Յուրաքանչյուր ոք ունի նամակագրության, հեռախոսային խոսակցությունների, փոստային, հեռագրական եւ այլ հաղորդումների գաղտնիության իրավունք, որը կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով, դատարանի որոշմամբ: Նախագծի այս հոդվածը որոշակի փոփոխություններ է կատարում գործող Սահմանադրության 20 հոդվածում: Հոդվածի 1 - ին մասում անհրաժեշտ Էր խոսել ոչ թե ընդհանրապես անձի անձնական եւ ընտանեկան կյանքը հարգելու մասին, այլ պետք Էր հստակ ամրագրել, որ մարդու մասնավոր եւ ընտանեկան կյանքը, պատիվն ու բարի համբավն անձեռնմխելի են: Հոդվածի 2 - րդ մասում կարեւոր նշանակություն ունի ,առանց անձի համաձայնության» հավելումը, քանի որ գործող Սահմանադրության ձեւակերպման պայմաններում կարելի է օրինական ձեւով հավաքել տեղեկություն անձի վերաբերյալ՝ առանց նրա համաձայնության: Նույնիսկ եթե անձի մասին տեղեկությունները հավաքվել են օրինական ճանապարհով, դա չի նշանակում, որ պետական մարմիններն իրենց հայեցողությամբ կարող են տնօրինել այդ տեղեկությունները: Այդ իսկ պատճառով հոդվածի 2 - րդ մասի 2 - րդ նախադասությունն արգելում է անձին վերաբերող տեղեկությունների օգտագործումն ու տարածումը, եթե դա հակասում է տեղեկությունների հավաքման նպատակներին կամ չի նախատեսված օրենքով: Նախագծով բարելավվում են նաեւ անձի կողմից իրեն վերաբերող տեղեկությունների հետ ծանոթանալու իրավունքի երաշխիքները, քանի որ դրանք անձին թույլ կտան օգտվել ինչպես հոդվածի 3 - րդ մասում ամրագրված տեղեկություններին ծանոթանալու իրավունքից, այնպես էլ պահանջել իր մասին ապօրինի ձեռք բերված տեղեկությունների վերացում կամ ոչ հավաստի տեղեկությունների շտկում (4 - րդ մաս): Հոդվածի 5 - րդ մասը լրացնում է հաղորդակցության գաղտնիության իրավունքը: Գործող Սահմանադրության 20 հոդվածի 3 - րդ մասում սահմանված է, որ նամակագրության, հեռախոսային խոսակցությունների, փոստային, հեռագրական եւ այլ հաղորդումների գաղտնիությունը կարող է սահմանափակվել միայն դատարանի որոշմամբ: Փոփոխությունների նախագիծը հավելում է, որ դատարանի որոշումից բացի անհրաժեշտ է, որ նման սահմանափակումն իրականացվի միայն օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով: Հոդված 24. Յուրաքանչյուր ոք ունի բնակարանի անձեռնմխելիության իրավունք: Արգելվում է մարդու կամքին հակառակ մուտք գործել նրա բնակարան, բացառությամբ օրենքով նախատեսված դեպքերի: Բնակարանը կարող է խուզարկվել միայն օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով՝ դատարանի որոշմամբ: Նախագիծը նույնությամբ վերարտադրում է գործող Սահմանադրության 21 հոդվածի 1 - ին մասը: Հոդվածի 2 - րդ մասում, ի տարբերություն գործող Սահմանադրության, սահմանվում է, որ բնակարանը կարող է խուզարկվել օրենքով սահմանված դեպքերում, սակայն ավելի ճիշտ կլիներ սահմանել այն բացառիկ դեպքերը, որոնց առկայության պայմաններում մարդու կամքին հակառակ կարելի է մուտք գործել եւ խուզարկել անձի բնակարանը, մասնավորապես, եթե դա անհրաժեշտ է հանցագործին ձերբակալելու, ինչպես նաեւ այլ անձանց կամ նրանց գույքի պաշտպանության համար: Հոդված 25. Հայաստանի Հանրապետությունում օրինական հիմքերով գտնվող յուրաքանչյուր ոք ունի Հայաստանի Հանրապետության տարածքում ազատ տեղաշարժվելու եւ բնակավայր ընտրելու իրավունք: Յուրաքանչյուր ոք ունի Հայաստանի Հանրապետությունից դուրս գալու իրավունք: Յուրաքանչյուր քաղաքացի եւ Հայաստանի Հանրապետությունում բնակվելու իրավունք ունեցող յուրաքանչյուր ոք ունի Հայաստանի Հանրապետություն վերադառնալու իրավունք: Գործող Սահմանադրությունը Հայաստանի Հանրապետությունում ազատ տեղաշարժվելու իրավունք երաշխավորում է միայն Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիներին, մինչդեռ օրինական հիմունքներով Հայաստանի Հանրապետությունում գտնվող օտարերկրացիներին եւ քաղաքացիություն չունեցող անձանց ազատ տեղաշարժվելու իրավունքը չերաշխավորելը ոչնչով արդարացված չէ: Նախագիծը շտկել է այս թերությունը` ազատ շարժվելու իրավունքը վերապահելով Հայաստանի Հանրապետությունում օրինական հիմքերով գտնվող յուրաքանչյուր անձի: Ինչ վերաբերվում է այն գոտիներին ու տարածքներին որտեղ մուտքն արգելված է, ապա այն հավասարապես տարածվում է ինչպես Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիների, այնպես էլ Հայաստանի Հանրապետությունում օրինական հիմքերով գտնվող յուրաքանչյուր ոքի վրա: Նախագիծը Հայաստանի Հանրապետություն վերադառնալու իրավունք ունեցողների շարքում ընդգրկում է նաեւ այն անձանց, ովքեր Հայաստանի Հանրապետությունում բնակվելու իրավունք ունեն (դրանք կարող են լինել ինչպես Հայաստանում մշտական կացության իրավունք, այնպես էլ Հայաստանի մուտքի թույտվություն ունեցող անձինք): Հոդված 26. Յուրաքանչյուր ոք ունի մտքի, խղճի եւ կրոնի ազատության իրավունք։ Այս իրավունքը ներառում է կրոնը կամ համոզմունքները փոխելու ազատությունը եւ դրանք ինչպես միայնակ, այնպես էլ այլոց հետ համատեղ քարոզի, եկեղեցական արարողությունների եւ պաշտամունքի այլ ծիսակատարությունների միջոցով արտահայտելու ազատությունը։ Այս իրավունքի արտահայտումը կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով, եթե դա անհրաժեշտ է հասարակական անվտանգության, առողջության, բարոյականության կամ այլոց իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության համար: Նախագիծը, ի տարբերություն գործող Սահմանադրության 23 հոդվածի, բացում Է մտքի, խղճի եւ դավանանքի ազատության իրավունքը՝ կանխելով այս դրույթի սահմանափակ եւ նեղ մեկնաբանությունը: Նման մոտեցումը, անշուշտ, առաջընթաց է գործող Սահմանադրության համեմատ: Նախագիծը հստակ տարբերակում է մտցնում մի կողմից որեւէ կրոնական, խղճի կամ ուսմունքի գաղափարներին հարելու ազատության, իսկ մյուս կողմից՝ այս ազատության արտահայտման միջեւ: Որեւէ կրոնական, խղճի կամ ուսմունքի գաղափարներին հարելու ազատության անձեռնմխելիությունը բացարձակ պաշտպանության կարիք ունի եւ, ի տարբերություն դավանանքի արտահայտման ազատության, այն չի կարող ենթարկվել որեւէ սահմանափակման: Ինչ վերաբերվում է դավանանքի արտահայտման ազատությանը, ապա այն կարող է ենթարկվել օրենքով նախատեսված միայն այնպիսի սահմանափակումների, որոնք անհրաժեշտ են հասարակական անվտանգության, առողջության, բարոյականության կամ այլոց իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության համար: Հոդված 27. Յուրաքանչյուր ոք ունի իր կարծիքն ազատ արտահայտելու իրավունք: Արգելվում է մարդուն հարկադրել հրաժարվելու իր կարծիքից կամ փոխելու այն: Յուրաքանչյուր ոք ունի խոսքի ազատության իրավունք, ներառյալ՝ տեղեկություններ եւ գաղափարներ փնտրելու, ստանալու, տարածելու ազատությունը, տեղեկատվության ցանկացած միջոցով՝ անկախ պետական սահմաններից: Լրատվամիջոցների եւ տեղեկատվական այլ միջոցների ազատությունը երաշխավորվում է։ Պետությունը երաշխավորում է տեղեկատվական, կրթական, մշակութային եւ ժամանցային բնույթի հաղորդումների բազմազանություն առաջարկող անկախ հանրային ռադիոյի եւ հեռուստատեսության առկայությունը եւ գործունեությունը։ Հոդվածի 1 - ին մասում երաշխավորվում է կարծիքն ազատ արտահայտելու իրավունքը, որը հիմնարար նշանակություն ունի ժողովրդավարության համար: Նախագիծը սահմանում է նաեւ այն ինստիտուցիոնալ երաշխիքները, որոնք կոչված են ապահովելու կարծիքն ազատ արտահայտելու եւ խոսքի ազատության իրավունքը: Խոսքը հոդվածի 3 - րդ մասում ամրագրված լրատվամիջոցների եւ տեղեկատվական այլ միջոցների ազատության մասին է: Դրանց ազատությունն ու բազմազանությունը ժողովրդավարության նախապայմաններն են, քանի որ տեղեկատվության միջոցները կենսական նշանակություն ունեն պետությունում ժողովրդավարական մշակույթ ստեղծելու եւ զարգացնելու գործում: Ազատ ու անկախ տեղեկատվության միջոցները հասարակության ժողովրդավարական հասունության ցուցանիշ են: Հեռարձակվող լրատվության միջոցների ազատության, անկախության եւ բազմազանության ապահովման նպատակներից ելնելով՝ նախագծի 83.2 հոդվածի համաձայն օրենքով ստեղծվում է անկախ կարգավորող մարմին, որի անդամների կեսը ընտրվում է Ազգային ժողովի կողմից, իսկ մյուս կեսը նշանակվում է Հանրապետության Նախագահի կողմից: Նախագծի 117 հոդվածի 11 - րդ կետից հետեւում է, որ այդ մարմինը Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի ազգային հանձնաժողովն է: Հոդվածի վերջին մասի համաձայն պետությունը երաշխավորում է անկախ հանրային ռադիոյի եւ հեռուստատեսության առկայությունը եւ գործունեությունը։ Հոդված 27.1. Յուրաքանչյուր ոք ունի իր անձնական կամ հասարակական շահերի պաշտպանության նկատառումներով իրավասու պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններին եւ պաշտոնատար անձանց դիմումներ կամ առաջարկություններ ներկայացնելու եւ ողջամիտ ժամկետում պատշաճ պատասխան ստանալու իրավունք: Նախագիծը սահմանել է մարդու կարեւոր իրավունքներից մեկը՝ հանրագրերի իրավունքը: Այս իրավունքի էությունը այն է, որ անձին հնարավորություն է տրվում դիմումներով կամ առաջարկություններով դիմել հանրային իշխանություններին, որոնք պարտավոր են սահմանված կարգով արձագանքել վերջիններիս: Հանրագիր տալու իրավունքը անձը կարող է իրականացնել անհատապես կամ այլ անձանց հետ միասին, ինչը, սակայն, նախագծում ուղղակիորեն ամրագրված չէ: Սրա նպատակն այն է, որ կոլեկտիվ հանրագրերը, որոնք ընդունվում են, ասենք հանրահավաքի ժամանակ, չմերժվեն իշխանությունների կողմից: Հոդված 29. Յուրաքանչյուր ոք ունի խաղաղ, առանց զենքի հավաքներ անցկացնելու իրավունք: Զինված ուժերում, ոստիկանությունում, ազգային անվտանգության, դատախազության մարմիններում ծառայողների, ինչպես նաեւ դատավորների եւ սահմանադրական դատարանի անդամների կողմից այդ իրավունքների իրականացման սահմանափակումներ կարող են նախատեսվել միայն օրենքով։ Ի տարբերություն գործող Սահմանադրության, նախագիծն այս իրավունքը վերապահում է ոչ միայն Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիներին, այլեւ օտարերկրացիներին եւ քաղաքացիություն չունեցող անձանց: Նման դրույթն արդարացված է, քանի որ հավաքների նպատակը կարող է լինել նաեւ օտարերկրացիների կամ քաղաքացիության չունեցող անձանց իրավունքների, ազատությունների կամ օրինական շահերի պաշտպանությունը, կամ նրանց կարծիքի ազատ արտահայտումը: Հավաքների իրավունքը ժողովրդավարության հիմնարար սկզբունքներից մեկն է: Այն ենթադրում Է բոլոր տեսակների հավաքների անցկացման հնարավորություն՝ ներառյալ ժողովներ, հանրահավաքներ, ցույցեր, երթեր, շքերթները՝ պայմանով, որ դրանք խաղաղ բնույթ են կրում: Այս առումով դրական է, որ նախագիծը, ի տարբերություն գործող Սահմանադրության 26 հոդվածի, ձեռնպահ Է մնում հավաքների միայն չորս տեսակների ամրագրումից: Նման դասակարգումը վտանգավոր է, քանի որ կարող Է հանգեցնել այնպիսի եզրակացության, որ Սահմանադրության թվարկման մեջ չներառված հավաքների տեսակները (օրինակ՝ պիկետները կամ փակ շինություններում հավաքները) Սահմանադրությամբ երաշխավորված չեն: Ելնելով Հայաստանում ձեւավորված հավաքների խիստ սահմանափակման պրակտիկայից, ճիշտ կլիներ ամրագրել, որ հավաքներն անցկացվում են առանց թույլտվության՝ միայն խելամիտ ժամկետում ներկայացված իրազեկման հիման վրա: Հոդված 30. Հայաստանի Հանրապետության տասնութ տարին լրացած քաղաքացիներն ունեն ընտրելու եւ հանրաքվեներին մասնակցելու իրավունք, ինչպես նաեւ անմիջականորեն եւ կամքի ազատ արտահայտությամբ ընտրված իրենց ներկայացուցիչների միջոցով պետական կառավարմանը եւ տեղական ինքնակառավարմանը մասնակցելու իրավունք: Օրենքով կարող է սահմանվել Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիություն չունեցող անձանց՝ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններին եւ տեղական հանրաքվեներին մասնակցելու իրավունքը: Ընտրել եւ ընտրվել չեն կարող դատարանի վճռով անգործունակ ճանաչված, ինչպես նաեւ օրինական ուժի մեջ մտած դատավճռով ազատազրկման դատապարտված եւ պատիժը կրող քաղաքացիները: Հոդվածը հստակեցնում է գործող Սահմանադրության 27 հոդվածը: Այն տասնութ տարին լրացած քաղաքացիների համար սահմանում է ընտրելու եւ հանրաքվեներին մասնակցելու իրավունք, ինչպես նաեւ անմիջականորեն եւ կամքի ազատ արտահայտությամբ ընտրված իրենց ներկայացուցիչների միջոցով ոչ միայն պետական կառավարմանը, այլեւ տեղական ինքնակառավարմանը մասնակցելու իրավունք: Նախագիծը նաեւ սահմանում է քաղաքացիություն չունեցող անձանց տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններին եւ տեղական հանրաքվեներին մասնակցելու՝ օրենքով իրավունք տալու հնարավորությունը, որը համահունչ է ժամանակակից ժողովրդավարական զարգացումներին: Հոդված 30.1 Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիներից ծնված երեխան Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի է: Յուրաքանչյուր երեխա, որի ծնողներից մեկը Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի է, ունի Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիության իրավունք: Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիության ձեռքբերման եւ դադարման կարգը սահմանվում է օրենքով: Ոչ ոք չի կարող զրկվել Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիությունից, ինչպես նաեւ քաղաքացիությունը փոխելու իրավունքից: Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացուն չի կարելի հանձնել օտարերկրյա պետությանը, բացառությամբ Հայաստանի Հանրապետության վավերացրած միջազգային պայմանագրերով նախատեսված դեպքերի: Երկքաղաքացիություն ունեցող անձանց իրավունքները եւ պարտականությունները սահմանվում են օրենքով։ Քաղաքացիությունը մարդու եւ պետության միջեւ իրավական կապն է, եւ հենց քաղաքացիությունով Է պայմանավորված մարդու իրավունքների ու ազատությունների ծավալը: Քաղաքացին օգտվում է Սահմանադրությամբ ամրագրված բոլոր իրավունքներից, իսկ ոչ քաղաքացիները, որպես կանոն, օժտված չեն քաղաքական իրավունքներով (մասնավորապես, ընտրական իրավունքով): Քաղաքացիության հետ կապված հիմնական հարաբերություններն արդեն տեւական ժամանակ է, ինչ սահմանադրական կարգավորման առարկա են դարձել: Գործող Սահմանադրության 14 հոդվածի համեմատությամբ նախագծի 30.1 հոդվածն ընդլայնել Է քաղաքացիության հետ կապված հարաբերությունների կարգավորման շրջանակը: Հոդվածի 1 - ին մասն ամրագրում է քաղաքացիության ձեռք բերման ,արյան սկզբունքը»: Նախագիծը սահմանում է, որ եթե ծնողներից մեկը Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի Է, ապա նրա զավակն ունի Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիության իրավունք: Որպես անձի քաղաքացիության իրավունքի երաշխիք՝ նախագիծը սահմանում Է, որ ոչ ոք չի կարող զրկվել Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիությունից: Նախագծի 2 - րդ մասում արդարացիորեն ամրագրված է անձի քաղաքացիությունը փոխելու իրավունքը (այս իրավունքը, բնականաբար, պետք է տարածվեր միայն Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիների վրա): Քանի որ նախագծի 43 հոդվածի ուժով այս իրավունքը կարող է ենթարկվել բավական լայն սահմանափակումների, ապա մտահոգությունն այն առումով, որ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիները որոշակի նկատառումներով կարող են փոխել իրենց քաղաքացիությունը (օրինակ, զինվորական ծառայությունից խուսափելու նպատակով), եւ դրանով իսկ վտանգել ազգային անվտանգությունը, տեղին չէ: Անհրաժեշտ է նկատել, որ խոսքը ոչ թե Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիությունից հրաժարվելու, այլ այդ քաղաքացիությունը այլ պետության քաղաքացիությամբ փոխելու մասին է: Ուստի, քանի դեռ չկա այն պետությունը, որը պատրաստ է Հայաստանի քաղաքացուն շնորհել իր քաղաքացիությունը, Հայաստանի քաղաքացին չի կարող իրացնել իր այս իրավունքը: Այս դրույթը բխում է նաեւ անքաղաքացիության կրճատման հարցում Հայաստանի Հանրապետության ստանձնած միջազգային պարտավորություններից: Կարեւոր է հոդվածի 3 - րդ մասի այն դրույթը, ըստ որի Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացուն չի կարելի հանձնել օտարերկրյա պետությանը, բացառությամբ Հայաստանի Հանրապետության վավերացրած միջազգային պայմանագրերով նախատեսված դեպքերի: Ինչ վերաբերում է երկքաղաքացիությանը, ապա, ինչպես հայտնի է, գործող Սահմանադրության 14 հոդվածի 2 - րդ մասը միանշանակ մերժում է այն. ,Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացին միաժամանակ չի կարող լինել այլ պետության քաղաքացի»: Միջազգային փորձը եւս վկայում է, որ պետությունների մեծամասնությունը բացասական դիրքորոշում ունեն այս ինստիտուտի նկատմամբ: Այդ դիրքորոշումը պայմանավորված է երկքաղաքացիություն ունեցող անձանց համար ստեղծվող բարդություններով: Երկքաղաքացիություն ունեցող անձինք իրավական կապվածության մեջ են գտնվում միաժամանակ տարբեր պետություններից եւ երբեմն ստիպված պետք է լինեն կատարել այդ կախվածությունից բխող, սակայն իրար բացառող տարբեր պարտականություններ` զինվորական ծառայություն, հարկերի վճարում, հանրային ընտրովի պաշտոնների զբաղեցում եւ այլն: Պետություններից շատերը պայմանագրեր են կնքում ոչ թե երկքաղաքացիության կիրառման, այլ երկքաղաքացիության դեպքերի կանխման վերաբերյալ, որով երկքաղաքացիություն ունեցող անձանց պարտադրվում է ընտրել երկրներից մեկի քաղաքացիությունը: Պետությունների մեծամասնություն իր քաղաքացիների առնչությամբ չի ճանաչում ոչ մի իրավունք, որը բխում է այլ պետության քաղաքացիությունից: Նորանկախ Հայաստանում երկքաղաքացիության հարցը միշտ էլ եղել է վիճահարույց: Բերվել են թե՛ դեմ եւ թե՛ կողմ բազմաթիվ փաստարկներ: Որպես կողմ փաստարկ նշվում է մեծ սփյուռք ունենալը, հայ ժողովրդի առավել մեծ զանգվածին Հայաստանի քաղաքական, տնտեսական եւ մշակութային կյանքին մասնակից դարձնելու անհրաժեշտությունը, ներդրումների ծավալների ավելացումը եւ այլն: Որպես դեմ փաստարկներ բազմիցս է նշվել այլ պետության քաղաքացիների՝ Հայաստանի քաղաքական կյանքին մասնակից դարձնելու անթույլատրելիությունը, այդ ինստիտուտի միջոցով այլ պետությունների կողմից Հայաստանի ներքին ու արտաքին քաղաքականության վրա ազդելու անթույլատրելիությունը եւ այլն: Ենթադրվում էր, որ Սահմանադրության փոփոխությունների համատեքստում պետք է համապարփակ քննարկման ենթարկվեին այս հարցին առնչվող կողմ եւ դեմ փաստարկները, իսկ Սահմանադրության փոփոխությունների նախագծում պետք է հավասարակշռված կերպով արտացոլված լինեին այդ քննարկումների արդյունքները: Հստակ սահմանադրական կարգավորումները պետք է բացառեին կամ հնարավորինս մեղմեին այս ինստիտուտի ներդրման հնարավոր բացասական հետեւանքները, սակայն, տասնյակ այլ խնդրահարույց հարցերի հետ միասին, վերջինս եւս չդարձավ հանրային եւ գիտական համակողմանի քննարկման առարկա, որի պատճառով էլ Սահմանադրության փոփոխությունների նախագծում տրված լուծումները բավարար չեն հնարավոր բացասական հետեւանքները կանխելու կամ դրանց դիմակայելու համար: Սահմանադրության փոփոխությունների նախագծում հանված է գործող Սահմանադրության երկքաղաքացիությունն արգելող դրույթը եւ այդ մասով այլ սահմանադրական կարգավորում չկա: Երկքաղաքացիությանը վերաբերող միակ դրույթը զետեղված է նախագծի 30.1 հոդվածի 4 - րդ մասում, համաձայն որի ,երկքաղաքացիություն ունեցող անձանց իրավունքները եւ պարտականությունները սահմանվում են օրենքով»։ Սահմանադրությունն ամրագրել է բազմաթիվ իրավունքներ, որոնք վերապահված են միայն Հայաստանի քաղաքացիներին: Հարց է առաջանում, թե արդյո՞ք այդ իրավունքները վերապահված են նաեւ երկքաղաքացիներին: Եթե նախագիծը ելնում է այն մոտեցումից, որ Հայաստանի քաղաքացուն վերապահված իրավունքները տարածվում են նաեւ երկքաղաքացիների վրա, եւ եթե նախագիծը ցանկանում էր տարբերակում մտցնել միայն Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիների եւ երկքաղաքացիների իրավունքների միջեւ, ապա դա պետք է արվեր հենց Սահմանադրությամբ, մինչդեռ նախագծում չկա նման տարբերակում: Նախագծի 30.1 հոդվածի 4 - րդ մասի շարադրանքը, միաժամանակ, հիմք է տալիս ենթադրել, որ նախագիծը ելնում է մեկ այլ մոտեցումից. երկքաղաքացու որեւէ իրավունք Սահմանադրության նախագծում սահմանված չէ եւ դրանք պետք է դեռ նոր սահմանվեն օրենքով: Այս մոտեցումը, սակայն, տարօրինակ է. նման դեպքում օրենսդիրը պետք է որոշի, թե Սահմանադրությամբ յուրաքանչյուր ոքին վերապահված իրավունքներից որը նա պետք է սահմանի երկքաղաքացիների համար: Նման կարեւորության հարցի լուծումն իրավական պետությունում պետք է վերապահվի Սահմանադրությանը: Սահմանադրության փոփոխությունների նախագիծը որեւէ հստակություն չի մտցրել երկքաղաքացիների քաղաքական իրավունքների հարցում եւ միայն ապագան ցույց կտա, թե վերը նշված երկու մեկնաբանություններից որը հիմք կընդունվի երկքաղաքացիների քաղաքական իրավունքները սահմանելիս: Տեսականորեն բացառված չէ այն իրավիճակը, որ առաջիկա տարիներին երկքաղաքացիների թիվը գերազանցի միայն Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիություն ունեցող անձանց քանակը, եւ երկքաղաքացիներն ունենան նաեւ ընտրական իրավունք, եթե նույնիսկ երբեւէ ապրած չլինեն Հայաստանում: Այս խումբ քաղաքացիները, համապետական ընտրությունների ժամանակ Հայաստանի Հանրապետությունում բնակվող եւ միայն Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիություն ունեցող անձանց հետ միասին կարող են ունենալ հավասար իրավունքներ: Դա շատ վտանգավոր կլինի, քանի որ այդ ընտրողների ձայները կարող են վճռորոշ ազդեցություն ունենալ ընտրությունների ելքի վրա: Չի բացառվում, որ Հայաստանի քաղաքացիներից շատերը ձեռք բերեն այլ պետության քաղաքացիություն: Եթե սրան հավելում ենք նաեւ Հայաստանի Հանրապետության նկատմամբ այլ պետությունների ռազմավարական հետաքրքրությունները, ապա նման տարբերակն առավել քան իրատեսական է դառնում: Դեպքերի զարգացման այս տարբերակի պայմաններում, այլ պետության միջամտությունը Հայաստանի Հանրապետության ներքին գործերին կարող է մեկնաբանվել որպես իր քաղաքացիների իրավունքների ու օրինական շահերի պաշտպանությանն ուղղված միջոցառում: Ելնելով այս նկատառումներից, երկքաղաքացիության արգելքի վերացման դեպքում անհրաժեշտ էր Սահմանադրությամբ ամրագրել Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիությունից զատ այլ պետության քաղաքացիություն ունեցող անձանց՝ Հանրապետության Նախագահի, Ազգային ժողովի պատգամավորի եւ հանրային մի շարք այլ պաշտոններում ընտրվելու եւ նշանակվելու արգելքը, իսկ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիությունից զատ այլ պետության քաղաքացիություն ունեցող անձանց ընտրելու իրավունքի համար, որպես նախապայման, սահմանել ընտրություններից որոշակի ժամանակ առաջ Հայաստանի Հանրապետության տարածքում մշտապես բնակվելու պահանջ: Հոդված 30.2. Քաղաքացիներն ունեն օրենքով սահմանված ընդհանուր հիմունքներով հանրային ծառայության ընդունվելու իրավունք: Հանրային ծառայության սկզբունքները եւ կազմակերպման կարգը սահմանվում են օրենքով: Նման դրույթ գործող Սահմանադրությունում չկա եւ դրա ներառումը ողջունելի է: Միեւնույն ժամանակ ցանկալի կլիներ այս հոդվածում հստակեցնել, որ քաղաքացիներն իրավունք ունեն հանրային ծառայության անցնել իրենց ունակություններին եւ մասնագիտական պատրաստվածությանը համապատասխան՝ մրցութային հիմունքներով: Հոդված 31. Յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի իր հայեցողությամբ տիրապետելու, օգտագործելու, տնօրինելու եւ կտակելու իր սեփականությունը։ Սեփականության իրավունքի իրականացումը չպետք է վնաս պատճառի շրջակա միջավայրին, խախտի այլ անձանց, հանրության եւ պետության իրավունքներն ու օրինական շահերը: Ոչ ոքի չի կարելի զրկել սեփականությունից, բացառությամբ դատական կարգով՝ օրենքով նախատեսված դեպքերի: Սեփականության օտարումը հասարակության եւ պետության կարիքների համար կարող է կատարվել միայն բացառիկ՝ գերակա հանրային շահերի դեպքերում, օրենքով սահմանված կարգով, նախնական համարժեք փոխհատուցմամբ: Հողի uեփականության իրավունքից չեն oգտվում oտարերկրյա քաղաքացիները եւ քաղաքացիություն չունեցող անձինք, բացառությամբ oրենքով նախատեuված դեպքերի: Մտավոր սեփականությունը պաշտպանվում է օրենքով: Ի տարբերություն գործող Սահմանադրության 8 հոդվածի, այս հոդվածի 1 - ին մասը սեփականության իրավունքն ամրագրում է որպես սուբյեկտիվ իրավունք (գործող Սահմանադրությունը, այն, անհասկանալի պատճառներով, շարադրել է սահմանադրական կարգի հիմունքների վերաբերյալ գլխում): Հոդվածի առաջին մասի 2 - րդ նախադասության համաձայն, ,սեփականության իրավունքի իրականացումը չպետք է վնաս պատճառի շրջակա միջավայրին, խախտի այլ անձանց, հանրության եւ պետության իրավունքներն ու օրինական շահերը»: Նման դրույթը չափազանց կատեգորիկ է եւ Սահմանադրության նորմերի անմիջական գործողության պայմաններում կարող է հանգեցնել հիմնական իրավունքների բազմաթիվ կոլիզիաների: Շատ ավելի տեղին կլիներ, եթե նախագիծը սահմաներ, որ սեփականության օգտագործումը կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով, եթե դա անհրաժեշտ է հանրության շահերի պաշտպանության համար: Հաշվի առնելով, որ շուկայական հարաբերությունների ձեւավորման փուլում սեփականության պաշտպանությունն առավել կարեւոր է, գործող Սահմանադրության 28 հոդվածն ամրագրում է սեփականության իրավունքի իրավական պաշտպանության բավականին կոշտ մեխանիզմներ եւ երաշխիքներ: Երաշխիքներից առաջինի էությունը այն է, որ միայն դատարանը եւ միայն օրենքով նախատեսված դեպքերում կարող է անձին զրկել իր սեփականությունից: Սահմանադրությունն արգելում է ցանկացած վարչական մարմնի` առանց դատական ակտի, անձին զրկել իր սեփականությունից: Այս դրույթը վերախմբագրված ձեւով պահպանված է նաեւ Սահմանադրության փոփոխությունների նախագծում (մաս 2): Երկրորդ երաշխիքը վերաբերում է հասարակության եւ պետության կարիքների համար սեփականության օտարմանը: Գործող Սահմանադրության 28 հոդվածի 2 - րդ մասի համաձայն,,սեփականության օտարումը հասարակության եւ պետության կարիքների համար կարող է կատարվել միայն բացառիկ դեպքերում, օրենքի հիման վրա` նախնական համարժեք փոխհատուցմամբ»: Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրական դատարանը 1998 թ. փետրվարի 27-ին ,Անշարժ գույքի մասին» ՀՀ օրենքի 22 հոդվածի 2 - րդ, 3 - րդ, 4 - րդ եւ 5 - րդ մասերի` ՀՀ Սահմանադրության 8-րդ հոդվածի ու 28-րդ հոդվածի 2 - րդ մասին համապատասխանության հարցը որոշելու վերաբերյալ» գործով որոշմամբ, մեկնաբանելով Սահմանադրության 28 հոդվածը, նշել է, որ ,անձի սեփականությունը` ՀՀ Սահմանադրության 28 հոդվածի երկրորդ մասով նախատեսված հիմքերով կարող է օտարվել, իսկ նրա համաձայնության բացակայության դեպքում` պետության կողմից սեփականության իրավունքը դադարեցվել միայն կոնկրետ անշարժ գույքի վերաբերյալ օրենք ընդունելու միջոցով, որում կհիմնավորվի օտարման բացառիկ կարեւորությունն ու նշանակությունը եւ կնշվի, թե օտարվող անշարժ գույքը հասարակության եւ պետության որ կարիքների բավարարմանն է ուղղվելու»: Սեփականության պաշտպանության նման կոշտ մեխանիզմները, թեպետ այնքան էլ տարածված չեն, սակայն մեր կարգի պետություններում նման կարգավորումներն անհրաժեշտ են, որի ապացույցն է Սահմանադրության խախտմամբ Երեւանի կենտրոնում ու այլ տարածքներում ,պետության ու հասարակության կարիքների համար» անվան տակ տեղի ունեցած սեփականության հարկադիր օտարման գործընթացը, որի ընթացքում ոչ միայն չի պահպանվել յուրաքանչյուր օտարման դեպքում կոնկրետ օրենք ընդունելու պահանջը, այլեւ խախտվել է նաեւ փոխհատուցման համարժեքությունն ու նախնական լինելը: Սահմանադրության փոփոխությունների նախագիծն այս ուղղությամբ ոչ միայն առաջընթաց քայլ չի կատարել, այլեւ՝ սահմանադրական նոր կարգավորումները համապատասխանեցրել է ստեղծված հակաիրավական վիճակին: Նախագծի 31 հոդվածի 3 - րդ մասի համաձայն ,սեփականության օտարումը հասարակության եւ պետության կարիքների համար կարող է կատարվել միայն բացառիկ՝ գերակա հանրային շահերի դեպքերում, օրենքով սահմանված կարգով, նախնական համարժեք փոխհատուցմամբ»: Այս կարգավորման մեջ բացակայում է կոնկրետ օտարման դեպքում առանձին օրենք ընդունելու պահանջը: Հոդված 31.1. Պետությունը պաշտպանում է սպառողների շահերը, իրականացնում օրենքով նախատեսված միջոցառումներ՝ ապրանքների, ծառայությունների եւ աշխատանքների որակի վերահսկողության ուղղությամբ: Հոդվածը գործող Սահմանադրությունում բացակայում Է: Սակայն սա սուբյեկտիվ իրավունք չի սահմանում անձանց համար, քանի որ այն շարադրված է որպես պետության խնդիր: Նման դրույթի առկայությունն ինքնին ողջունելի է, սակայն այն պետք է զետեղված լիներ պետության խնդիրները սահմանող 48 հոդվածում: Հոդված 32. Յուրաքանչյուր ոք ունի աշխատանքի ընտրության ազատություն: Յուրաքանչյուր աշխատող ունի արդարացի եւ օրենքով սահմանված նվազագույնից ոչ ցածր աշխատավարձի, ինչպես նաեւ անվտանգության ու հիգիենայի պահանջները բավարարող աշխատանքային պայմանների իրավունք: Աշխատողներն իրենց տնտեսական, սոցիալական եւ աշխատանքային շահերի պաշտպանության նպատակով ունեն գործադուլի իրավունք, որի իրականացման կարգը եւ սահմանափակումները սահմանվում են օրենքով: Մինչեւ 16 տարեկան երեխաներին մշտական աշխատանքի ընդունելն արգելվում է։ Նրանց ժամանակավոր աշխատանքի ընդունման կարգը եւ պայմանները սահմանվում են օրենքով։ Հարկադիր աշխատանքն արգելվում է: Ի տարբերություն գործող Սահմանադրության, նախագիծն օտարերկրացիներին եւ քաղաքացիություն չունեցող անձանց նույնպես վերապահում Է աշխատանքի ազատ ընտրության իրավունք, ինչը միանգամայն հիմնավորված է: Ինչպես Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիները, այնպես էլ Հայաստանում բնակվող օտարերկրյա քաղաքացիները կարող են իրենց համար զբաղմունք կամ աշխատանք ընտրել, եւ դրա համար որեւէ արգելք չկա: Աշխատանքային պայմանների իրավունքը սահմանելիս հոդվածի 2 - րդ մասն օգտագործում Է ,յուրաքանչյուր աշխատող» տերմինը: Գործող Սահմանադրության 29 հոդվածում օգտագործում է ,յուրաքանչյուր անձ» տերմինը, որի պարագայում ստացվում Է, որ օրինակ, նորածին երեխան նույնպես ունի նվազագույնից ոչ ցածր աշխատավարձի իրավունք: Գործադուլի իրավունքը հոդվածի 3 - րդ մասում իրավացիորեն վերապահված է աշխատողներին, այլ ոչ թե քաղաքացիներին: Նախագիծը, ելնելով երեխայի իրավունքներն առավելագույնս պաշտպանելու պահանջից, ամրագրել Է, որ մինչեւ 16 տարեկան երեխաներին մշտական աշխատանքի ընդունելն արգելվում Է, ինչը բացակայում Է գործող Սահմանադրությունում: Սակայն նախագիծը չի անդրադառնում 16 - 18 տարեկանների աշխատանքային իրավունքներին, որոնց ամրագրումը ցանկալի կլիներ: Աշխատանքի ազատությունը բացառում Է հարկադիր աշխատանքը եւ ոչ ոք իրավունք չունի հարկադրանքի որեւէ ձեւով մարդուն ստիպել իր կամքին հակառակ որեւէ աշխատանք կատարել: Հարկադիր աշխատանքի արգելքը աշխատանքի ընտրության ազատության երաշխիքներից մեկն է: Անհրաժեշտ է նկատել, որ այս իմաստով ազատազրկման դատապարտված եւ զինվորական ծառայության մեջ գտնվող անձանց աշխատանքը հարկադիր չի համարվում: Հոդված 33. Յուրաքանչյուր ոք ունի հանգստի իրավունք: Առավելագույն աշխատաժամանակը, հանգստյան օրերը եւ ամենամյա վճարովի արձակուրդի նվազագույն տեւողությունը սահմանվում են օրենքով: Հոդվածի 1 - ին նախադասությունում ամրագրված հանգստի իրավունքը, առանձին վերցրած, պետությունը գործնականում չի կարող երաշխավորել: ժամանակակից եւ ոչ մի երկիր յուրաքանչյուրի հանգստի իրավունքի իրականացման պարտականություն չի ստանձնում: Յուրաքանչյուր ոքի հանգստի իրավունքը գոյություն ուներ Խորհրդային Միությունում, քանի որ բոլորը պարտավոր Էին աշխատել: Հանգստի իրավունքն առանձին վերցրած ,մերկ իրավունք» է, քանի որ գործնականում ենթակա չէ իրականացման: Նման իրավունքի սահմանումը Սահմանադրությունում նսեմացնում Է դրանում ամրագրված սուբյեկտիվ իրավունքների նշանակությունը: Հոդվածի 2 - րդ նախադասությունը ճիշտ կլիներ սահմանել որպես աշխատողների ամենօրյա եւ շաբաթական հանգստի, ինչպես նաեւ ամենամյա վճարովի արձակուրդի իրավունք: Նախագծի (ինչպես նաեւ գործող Սահմանադրության) ձեւակերպումն ավելի շատ նման է օրենսդրին տրված հրահանգի, քան սուբյեկտիվ իրավունքի: Հոդված 33.1. Յուրաքանչյուր ոք ունի օրենքով չարգելված ձեռնարկատիրական գործունեությամբ զբաղվելու իրավունք։ Շուկայում մենաշնորհ կամ գերիշխող դիրքի չարաշահումը եւ անբարեխիղճ մրցակցությունն արգելվում են: Մրցակցության սահմանափակումը, մենաշնորհի հնարավոր տեսակները եւ դրանց թույլատրելի չափերը կարող են սահմանվել միայն օրենքով, եթե դա անհրաժեշտ է հանրության շահերի պաշտպանության համար: Հոդվածի 1 - ին մասը երաշխավորում է օրենքով չարգելված ձեռնարկատիրական գործունեությամբ զբաղվելու իրավունքը, ինչը դրական է, սակայն ավելի ճիշտ կլիներ ամրագրել օրենքով չարգելված տնտեսական գործունեությամբ զբաղվելու իրավունքը, քանի որ ձեռնարկատիրական գործունեությունը տնտեսական գործունեությամբ զբաղվելու ձեւերից միայն մեկն է, թեկուզ եւ հիմնականը: Հոդվածի 2 - րդ մասում ամրագրված դրույթը համահունչ է ժամանակակից շուկայական տնտեսություն ունեցող երկրներում այս հարաբերություններին տրված կարգավորումներին: Ինչ վերաբերում է ազատ տնտեսական մրցակցության սահմանափակմանը, ապա նախագիծը սահմանում Է, որ այն կարող Է սահմանափակվել օրենքով, ինչը արդարացված Է, քանի որ ազատ մրցակցությունը բացարձակ իրավունք չէ եւ շատ դեպքերում, ելնելով հանրության շահերից, այն սահմանափակվում է: Տնտեսական գործունեության մի շարք ոլորտներ, ինչպիսին են օրինակ, ատոմային Էներգիայի, զենքի արտադրությունները, որպես կանոն, դուրս են մրցակցությունից: Ցանկացած մենաշնորհ, ըստ նախագծի, թույլատրելի է միայն այն դեպքում, եթե դա անհրաժեշտ է հանրային շահերի պաշտպանության համար: Հոդված 34. Յուրաքանչյուր ոք ունի իր եւ իր ընտանիքի համար բավարար կենսամակարդակի, այդ թվում՝ բնակարանի, ինչպես նաեւ կենսապայմանների բարելավման իրավունք: Պետությունն անհրաժեշտ միջոցներ է ձեռնարկում քաղաքացիների այս իրավունքի իրականացման համար: Նախագիծը, գործող Սահմանադրության 31 հոդվածում օգտագործվող ,քաղաքացի» բառը փոխարինելով ,յուրաքանչյուր ոքով», էլ ավելի է խճճել իրավիճակը, քանի որ այս հոդվածում ամրագրված բնակարանի, ինչպես նաեւ կենսապայմանների բարելավման իրավունքը սուբյեկտիվ իրավունք չէ, եւ որեւէ պետություն դա չի կարող երաշխավորել: Պետությունն ընդամենը պարտավոր է վարել բնակարանաշինությանը եւ կենսամակարդակի բարելավմանը խթանող քաղաքականություն: Նման դրույթը պետք է զետեղվեր պետության պարտականություններին նվիրված 48 հոդվածում: 34 հոդվածում պետք է ամրագրվեր միայն նվազագույնից ոչ ցածր կենսամակարդակի իրավունքը, ինչը մարդու արժանապատվության սկզբունքի տարրերից մեկն է: Հոդված 35. Ընտանիքը հասարակության բնական եւ հիմնական բջիջն է: Ամուսնական տարիքի հասած կինը եւ տղամարդը իրենց կամքի ազատ արտահայտությամբ ունեն ամուսնանալու ու ընտանիք կազմելու իրավունք: Ամուսնանալիս, ամուսնության ընթացքում, ամուսնալուծվելիս նրանք օգտվում են հավասար իրավունքներից: Մայրության հետ կապված պատճառներով աշխատանքից ազատելն արգելվում է: Յուրաքանչյուր աշխատող կին հղիության եւ ծննդաբերության դեպքում ունի վճարովի արձակուրդի եւ նոր ծնված երեխայի խնամքի կամ երեխայի որդեգրման համար արձակուրդի իրավունք: Ի տարբերություն գործող Սահմանադրության 32 հոդվածի 1 - ին մասի, նախագիծը մայրության եւ մանկության պետության եւ հասարակության հովանավորության ու պաշտպանության ներքո գտնվելու մասին դրույթն ամրագրել է պետության պարտականությունները սահմանող 48 հոդվածում: Հոդվածի 2 - րդ մասը երաշխավորում է կնոջ եւ տղամարդու կամքի ազատ արտահայտությունն ամուսնանալիս եւ ընտանիք կազմելիս: Ամուսնական տարիքի որոշումը նախագիծը վերապահում է օրենսդրին: Հոդվածի 3 - րդ մասն ամրագրում է կնոջը՝ մայրության հետ կապված աշխատանքից ազատելու արգելքը ու սահմանում, որ հղիության ու ծննդաբերության դեպքում յուրաքանչյուր աշխատող կին ունի վճարովի արձակուրդի եւ նոր ծնված երեխայի խնամքի կամ երեխայի որդեգրման համար արձակուրդի իրավունք: Հոդված 38. Յուրաքանչյուր ոք ունի օրենքով սահմանված եղանակներով բժշկական օգնություն եւ սպասարկում ստանալու իրավունք: Յուրաքանչյուր ոք ունի անվճար հիմնական բժշկական ծառայություններ ստանալու իրավունք: Դրանց ցանկը եւ մատուցման կարգը սահմանվում են օրենքով: Գործող Սահմանադրության ձեւակերպման պայմաններում (»յուրաքանչյուր ոք ունի առողջության պահպանման իրավունք», հոդված 34, մաս 1) այս իրավունքի իրականացումը շատ դժվար է պատկերացնել: Առողջության պահպանման իրավունքը շատ լայն հասկացություն է, իսկ գործնականում դրա ապահովումը՝ բարդ եւ մի գուցե անհնարին: Նախագիծն այս առումով ավելի իրատեսական մոտեցում է ցուցաբերում՝ երաշխավորելով բժշկական օգնություն եւ սպասարկում ստանալու իրավունքը, որի իրականացման եղանակները սահմանվում են օրենքով: Հոդվածի 2 - րդ մասը սահմանում է նաեւ անվճար հիմնական բժշկական ծառայություններ ստանալու իրավունքը, որոնց ցանկը եւ մատուցման կարգը սահմանվում են օրենքով: Հոդված 39. Յուրաքանչյուր ոք ունի կրթության իրավունք: Հիմնական ընդհանուր կրթությունը պարտադիր է, բացառությամբ օրենքով նախատեսված դեպքերի: Օրենքով կարող է սահմանվել պարտադիր կրթության ավելի բարձր մակարդակ: Միջնակարգ կրթությունը պետական ուսումնական հաստատություններում անվճար է: Բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների ինքնավարության սկզբունքները որոշվում են օրենքով: Ուսումնական հաստատությունների ստեղծման եւ գործունեության կարգը սահմանվում է օրենքով: Յուրաքանչյուր քաղաքացի ունի մրցութային հիմունքներով անվճար պետական բարձրագույն եւ այլ մասնագիտական կրթական հաստատություններում կրթություն ստանալու իրավունք՝ օրենքով սահմանված կարգով: Պետությունն օրենքով նախատեսված դեպքերում եւ կարգով ֆինանսական եւ այլ աջակցություն է ցուցաբերում բարձրագույն եւ այլ մասնագիտական կրթական ծրագրեր իրականացնող ուսումնական հաստատություններին եւ դրանցում սովորողներին: Նախագիծը կրթության իրավունքը երաշխավորում է ոչ միայն Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիներին, այլ նաեւ օտարերկրացիներին եւ քաղաքացիություն չունեցող անձանց: Սա դրական քայլ Է եւ լիովին համապատասխանում է Եվրոպական կոնվենցիայի թիվ 1 արձանագրության 2 հոդվածին, որի համաձայն ոչ ոքի չի կարող մերժվել կրթության իրավունքը: Հոդվածի 2 - րդ մասը սահմանում է, որ հիմնական ընդհանուր կրթությունը պարտադիր Է, բացառությամբ օրենքով նախատեսված դեպքերի (այս բացառությունները կարող են վերաբերել ինչպես մտավոր ցածր ունակություններով, այնպես էլ ֆիզիկական արատներով անձանց): Սա, իհարկե, գործող Սահմանադրության 35 հոդվածի համեմատությամբ բարելավում է, սակայն այն առավել ընդունելի կլիներ, եթե ուղղակիորեն սահմանվեր հենց միջնակարգ կրթության պարտադիրությունը: Հոդվածը նաեւ ամրագրում Է բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների ինքնավարության սկզբունքների ու ուսումնական հաստատությունների ստեղծման ու գործունեության կարգն օրենքով սահմանելու պահանջը: Նախագծի միասնականության ապահովման նպատակով այս նորմը պետք Է տեղ գտներ նախագծի 83.5 հոդվածում: Հոդված 42. Սահմանադրությամբ ամրագրված մարդու եւ քաղաքացու հիմնական իրավունքները եւ ազատությունները չեն բացառում օրենքներով եւ միջազգային պայմանագրերով սահմանված այլ իրավունքներ եւ ազատություններ: Յուրաքանչյուր ոք ազատ է կատարելու այն, ինչն արգելված չէ օրենքով եւ չի խախտում այլոց իրավունքները եւ ազատությունները: Ոչ ոք չի կարող կրել պարտականություններ, որոնք սահմանված չեն օրենքով: Անձի իրավական վիճակը վատթարացնող օրենքները եւ այլ իրավական ակտերը հետադարձ ուժ չունեն: Անձի իրավական վիճակը բարելավող, նրա պատասխանատվությունը վերացնող կամ մեղմացնող իրավական ակտերը հետադարձ ուժ ունեն, եթե դա նախատեսված է այդ ակտերով: Հոդվածի 1 - ին մասը, որոշակի խմբագրական փոփոխություններով, վերարտադրում է գործող Սահմանադրության 43 հոդվածը: Հոդվածի 2 - րդ մասն ամրագրել է մարդու ընդհանուր ազատության հիմնարար նշանակություն ունեցող սկզբունքը, որը, սակայն, պետք է զետեղվեր նախագծի 14 հոդվածից հետո: Ըստ այս սկզբունքի, յուրաքանչյուր ոք ազատ է իր վարքագծում, եւ պետությունը կարող է այդ ազատությանը միջամտել միայն այն դեպքերում, երբ դա նախատեսված է Սահմանադրությամբ եւ նրան համապատասխանող օրենքներով: Ընդհանուր ազատության սկզբունքի հակառակ կողմը օրինականության սկզբունքն է, որը հանրային իշխանության մարմիններին եւ պաշտոնատար անձանց թույլ է տալիս կատարել միայն այնպիսի գործողություններ, որոնք սահմանված են իրավունքով: Հոդվածի 2 - րդ մասը միաժամանակ անձի սուբյեկտիվ իրավունք է, որի միջոցով նա դատարանում կարող է պաշտպանվել այն դեպքերում, երբ պետությունը միջամտում է իր այն ազատություններին, որոնք ուղղակիորեն ամրագրված չեն Սահմանադրությունում: Հոդվածի 3 - րդ եւ 4 - րդ մասերը նորմատիվ ակտերի հետադարձ ուժի ընդհանուր արգելքի վերաբերյալ իրավական պետության սկզբունքի կարեւոր տարրեր են: Հետադարձ ուժի արգելքի մասնավոր դեպքեր են կարգավորված 22 հոդվածի 5 - րդ եւ 6 - րդ մասերում, որոնք վերաբերում են քրեական դատավարությանը եւ պատժամիջոցներին: Բովանդակային առումով հոդվածի 3 - րդ եւ 4 - րդ մասերը կապված չեն այս հոդվածի մյուս մասերի հետ, ուստի ճիշտ կլիներ դրանք շարադրել որպես առանձին հոդված: Հոդված 42.1. Մարդու եւ քաղաքացու հիմնական իրավունքները եւ ազատությունները տարածվում են նաեւ իրավաբանական անձանց վրա՝ այնքանով, որքանով այդ իրավունքներն ու ազատություններն իրենց էությամբ կիրառելի են դրանց նկատմամբ: Նախագծի այս հոդվածը միանգամայն նոր է եւ ունի կարեւոր գործնական նշանակություն: Հիմնական իրավունքները վերաբերում են առաջին հերթին մարդկանց, ֆիզիկական անձանց՝ անկախ նրանց տարիքից կամ ունակություններից: Սակայն ֆիզիկական անձինք հասարակական հարաբերություններում մասնակցում են ոչ միայն որպես անհատներ, առանձին անձեր, այլեւ միասին՝ իրենց կողմից ստեղծված զանազան կազմակերպությունների միջոցով: Ուստի բնական է, որ նախագիծը մարդու եւ քաղաքացու հիմնական իրավունքները եւ ազատությունները տարածում են նաեւ իրավաբանական անձանց վրա այնքանով, որքանով այդ իրավունքներն ու ազատություններն իրենց էությամբ կիրառելի են դրանց նկատմամբ: Վերջին վերապահումը շատ կարեւոր է, քանի որ, ի տարբերություն ֆիզիկական անձանց, իրավաբանական անձիք օժտված են ոչ թե ընդհանուր, այլ հատուկ իրավունակությամբ, այսինքն նրանք կարող են ձեռք բերել այնպիսի իրավունքներ ու ստանձնել պարտականություններ, որոնք ապահովում են իրենց կանոնադրական նպատակների ու խնդիրների իրականացումը (օրինակ, սեփականության իրավունքը կամ ձեռնարկատիրական գործունեության ազատությունը): Նախագիծն իրավացիորեն ձեռնպահ է մնում այն հիմնական իրավունքների թվարկումից, որոնք կարող են տարածվել իրավաբանական անձանց վրա: Նախագիծը սահմանում է ճկուն մի ձեւակերպում, երբ մատնանշում է իրավունքների ու ազատությունների էությունը եւ դրանց կիրառելիությունը իրավաբանական անձանց նկատմամբ: Իրավական պրակտիկան եւ առաջին հերթին դատարանները ապագայում հստակեցում կմտցնեն այս խնդրում: Հոդված 43. Սահմանադրության 23-25, 27-րդ հոդվածներով, 28-30-րդ հոդվածներով, 32-րդ հոդվածի չորրորդ մասով ամրագրված մարդու եւ քաղաքացու հիմնական իրավունքները եւ ազատությունները կարող են սահմանափակվել միայն օրենքով, եթե դա անհրաժեշտ է ժողովրդավարական հասարակությունում պետական անվտանգության, հասարակական կարգի պահպանման, հանցագործությունների կանխման, հանրության առողջության ու բարքերի, այլոց սահմանադրական իրավունքների եւ ազատությունների, պատվի եւ բարի համբավի պաշտպանության համար: Մարդու եւ քաղաքացու իրավունքների ու ազատությունների սահմանափակումները չեն կարող գերազանցել Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պարտականություններով սահմանված շրջանակները: Անսահման ազատությունը կարող է հանգեցնել ինչպես հանրության շահերի, այնպես էլ այլ անձանց իրավունքների հետ բախման: Նման հնարավոր բախումները կանխելու եւ տարբեր շահերն ու իրավունքները միմյանց հետ համաձայնեցնելու համար պետությունն իրավունք ունի միջամտել որոշ հիմնական իրավունքներով պաշտպանված իրավական բարիքներին: Պետությունը նման միջամտությունն իրականացնում է հիմնական իրավունքների սահմանափակումների միջոցով: Հիմնական իրավունքների սահմանափակումները, սակայն, չեն կարող լինել առանց սահմանափակումների, քանի որ նման պարագայում հիմնական իրավունքը պարզապես կդադարի փաստացի գոյություն ունենալուց: Հենց այդ է պատճառը, որ ժամանակակից սահմանադրական իրավունքը հիմնական իրավունքների սահմանափակումների առջեւ դնում է խիստ պահանջներ. ա) սահմանափակման են ենթակա ոչ թե բոլոր իրավունքները, այլ որոշակի խումբ իրավունքներ. բ) այդ իրավունքները ենթակա են սահմանափակման միայն օրենքով. գ) սահմանափակման ենթակա հիմնական իրավունքները կարող են սահմանափակվել միայն որոշակի, Սահմանադրությամբ սահմանված հիմքերի առկայության դեպքում. դ) Սահմանադրությամբ սահմանված հիմքերի առկայության դեպքում եւս հիմնական իրավունքները չեն կարող սահմանափակվել ցանկացած ծավալով: Սահմանափակող օրենքի նկատմամբ սովորաբար Սահմանադրությունը դնում է որոշակի ընդհանուր պահանջներ, որոնք հաճախ կոչվում են սահմանափակումների սահմանափակումներ: Դրանցով Սահմանադրությունը սահմանափակում է օրենսդրի կողմից հիմնական իրավունքների սահմանափակումները: Խոսքը գնում է հիմնականում համաչափության եւ իրավունքների էության անխախտելիության սկզբունքների մասին: Հոդվածի 1 - ին մասի սկզբում նախ նշված են այն հիմնական իրավունքները եւ ազատությունները, որոնք կարող են ենթարկվել սահմանափակման, այնուհետեւ՝ դրանց սահմանափակման հիմքերը (պետական անվտանգության, հասարակական կարգի պահպանման, հանցագործությունների կանխման, հանրության առողջության ու բարքերի, այլոց սահմանադրական իրավունքների եւ ազատությունների, պատվի եւ բարի համբավի պաշտպանության): Այդ հիմքերի առկայության դեպքում կարող են սահմանափակվել մարդու եւ քաղաքացու անձնական եւ ընտանեկան կյանքը հարգելու, անձին վերաբերող տեղեկությունների պաշտպանության, հաղորդակցության գաղտնիության, բնակարանի անձեռնմխելիության, ազատ տեղաշարժվելու, կարծիքն ազատ արտահայտելու եւ տեղեկատվության ազատության, միավորումներ կազմելու, հավաքներ անցկացնելու, ընտրական եւ գործադուլի իրավունքները: Այս առնչությամբ անհրաժեշտ է նշել, որ շատ հաճախ 43 հոդվածում թվարկված հիմքերը պարզապես կիրառելի չեն սահմանափակման ենթակա հիմնական իրավունքների նկատմամբ: Օրինակ, ի՞նչ վնաս կարող է պատճառել մարդու անձնական ու ընտանեկան կյանքի նկատմամբ հարգանքի իրավունքը (հոդված 23, մաս 1) պետական անվտանգությանը, հասարակական կարգի պահպանմանը, հանցագործությունների կանխմանը, հանրության առողջությանն ու բարոյականությանը, այլոց սահմանադրական իրավունքներին եւ ազատություններին, պատվի եւ բարի համբավի պաշտպանությանը: Կամ ինչպիսի՞ բացասական հետեւանքների կարող է հանգեցնել մարդու՝ իրեն վերաբերող տեղեկություններին ծանոթանալու իրավունքը (հոդված 23 մաս 3), ասենք, հասարակական կարգի պահպանմանը, հանրության առողջությանն ու բարքերին կամ այլոց պատվին եւ բարի համբավին: Չնայած այն հանգամանքին, որ 43 հոդվածում ընդունված տեխնիկան, այն է բոլոր սահմանափակման ենթակա հիմնական իրավունքների համար սահմանել միասնական սահմանափակման հիմքեր, ընդունված է որոշ երկրների սահմանադրություններում (Լեհաստան, ԱՊՀ երկրների մեծամասնություն եւ այլն), այնուամենայնիվ, ավելի ճիշտ կլիներ յուրաքանչյուր սահմանափակման ենթակա հիմնական իրավունքի համար սահմանել միայն այդ իրավունքին ներհատուկ սահմանափակման հիմքեր: Այսպես են վարվել, մասնավորապես, Գերմանիայի, Իտալիայի, Իսպանիայի, Պորտուգալիայի, Էստոնիայի եւ մի շարք այլ երկրների սահմանադրությունները: Յուրաքանչյուր իրավունքի սահմանափակման հիմքի նախատեսումը նույն հոդվածում հնարավորություն կտար սահմանափակել օրենսդրի հայեցողությունը եւ հնարավոր կամայականությունները: Քանի որ մարդու եւ քաղաքացու իրավունքների ու ազատությունների սահմանափակման հիմնախնդիրը սահմանադրական կարգավորման ամենաէական հարցերից մեկն է, ապա այն պետք է հնարավորինս հստակ սահմանվեր Սահմանադրության փոփոխությունների նախագծում: Հոդվածի 1 - ին մասում անուղղակիորեն ամրագրված է հիմնական իրավունքների պաշտպանության համար կարեւորագույն նշանակություն ունեցող սկզբունքներից մեկը՝ համաչափության սկզբունքը: Այս սկզբունքի համաձայն՝ օրենքը կարող է նախատեսել մարդու եւ քաղաքացու հիմնական իրավունքների միայն այնպիսի սահմանափակումներ, որոնք համապատասխանում են Սահմանադրությամբ սահմանված նպատակներին եւ պիտանի, անհրաժեշտ ու չափավոր են դրանց հասնելու համար: Նախագիծն ամրագրում է համաչափության սկզբունքի բաղադրատարերից միայն մեկը՝ անհրաժեշտությունը, մինչդեռ այս սկզբունքի մյուս տարրերը, մասնավորապես չափավորությունը, ոչ պակաս կարեւոր նշանակություն ունեն: Նախագիծը չի անդրադարձել մարդու իրավունքների սահմանափակումներին ներկայացվող մեկ այլ կարեւոր պահանջի՝ իրավունքի էության անխախտելիության սկզբունքին, ինչն առկա էր 2001 թ. նախագծում (հոդված 44.1): Բոլոր հիմնական իրավունքների էությունն այն է, որ դրանք կարող են հակադրվել պետության այն գործողություններին, որոնք միջամտում են անհատի իրավական ոլորտին: Կախված հիմնական իրավունքով պաշտպանվող բարիքից եւ դրանց սահմանափակումների թույլատրելիությունից, հիմնական իրավունքի պաշտպանությունը նույն չափանիշներով չէ երաշխավորված՝ անխախտելի է միայն մարդու արժանապատվությունը: Մարդը սկզբունքորեն պետք է հնարավորություն ունենա յուրաքանչյուր հիմնական իրավունք հակադրել պետության միջամտությանը: Եթե պետությանն ուղղված միջամտությունից պաշտպանվելու համար նախատեսված հիմնական իրավունքները օրենքով այնքան բովանդակազրկվեն, որ առանձին հիմնական իրավունքը գործնականում դառնա դատարկ իրավունք, ապա նրա էությունը կխախտվի որպես սուբյեկտիվ հանրային իրավունք: Այս սկզբունքի տարբերությունը համաչափության (կամ ծայրահեղության արգելքի) սկզբունքից նրանում է, որ վերջինիս վերաբերում է միայն առանձին օրենսդրական միջոցառմանը, քանի որ պիտանիությունը, անհրաժեշտությունը եւ չափավորությունը կարող են ստուգվել միայն կոնկրետ օրենսդրական նպատակի դեպքում: Սակայն եթե տարբեր օրենսդրական միջամտություններ են կատարվում իրավական բարիքի նկատմամբ, ապա հնարավոր է, որ առանձին վերցրած միջոցառումը ծայրահեղ չէ, սակայն դրանց հանրագումարը կարող է հիմնական իրավունքը՝ որպես մարդուն պաշտպանող իրավունք, անօգտագործելի դարձնել: Իրավունքի էության անխախտելիության սկզբունքը միջոց է այն բանի դեմ, որ մեծաթիվ, թեեւ առանձին-առանձին վերցրած դեպքերում համաչափ օրենսդրական միջամտությունների հետեւանքով հիմնական իրավունքը չկորցնի իր փաստացի ուժը եւ չդառնա դատարկ իրավունք: Հոդվածի 2 - րդ մասը սահմանում է մարդու հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների սահմանափակումների դեմ լրացուցիչ եւ կարեւոր երաշխիք. այդ սահմանափակումները չեն կարող գերազանցել Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պարտականություններով սահմանված շրջանակները: Այս երաշխիքը գործնական մեծ նշանակություն է ձեռք բերում Հայաստանի Հանրապետության կողմից Մարդու իրավունքների եւ հիմնարար ազատությունների պաշտպանության եվրոպական կոնվենցիան վավերացնելուց հետո, քանի որ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի դատական պրակտիկան պարտադիր ուժ է ձեռք բերում Հայաստանի Հանրապետության համար: Ուստի եվրոպական դատարանի դատական պրակտիկայում հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների սահմանափակումներին տրված մեկնաբանությունները եւ դրանցում սահմանված շրջանակը Հայաստանի համար պարտադիր են դառնում Սահմանադրության մակարդակով: Հոդված 48. Տնտեսական, սոցիալական եւ մշակութային ոլորտներում պետության հիմնական խնդիրներն են` 1) պաշտպանել եւ հովանավորել ընտանիքը, մայրությունը եւ մանկությունը. 2) նպաստել բնակչության զբաղվածությանը եւ աշխատանքի պայմանների բարելավմանը. 3) խթանել բնակարանային շինարարությունը, նպաստել յուրաքանչյուր քաղաքացու բնակարանային պայմանների բարելավմանը. 4) իրականացնել բնակչության առողջության պահպանման ծրագրեր, նպաստել արդյունավետ եւ մատչելի բժշկական սպասարկման պայմանների ստեղծմանը. 5) նպաստել երիտասարդության մասնակցությանը երկրի քաղաքական, տնտեսական եւ մշակութային կյանքին. 6) խթանել ֆիզկուլտուրայի եւ սպորտի զարգացումը. 7) իրականացնել հաշմանդամության կանխարգելման եւ բուժման ծրագրեր, խթանել հաշմանդամների մասնակցությունը հաuարակական կյանքին. 8) նպաստել անվճար բարձրագույն եւ այլ մասնագիտական կրթության զարգացմանը. 9) նպաստել գիտության եւ մշակույթի զարգացմանը. 10) իրականացնել ներկա ու ապագա սերունդների բնապահպանական անվտանգությունն ապահովող քաղաքականություն. 11) նպաստել ազգային եւ համամարդկային արժեքներին յուրաքանչյուրի ազատ հաղորդակցմանը. 12) ապահովել տարեց մարդկանց արժանապատիվ կենսամակարդակը: Պետությունը պարտավոր է իր հնարավորությունների շրջանակներում միջոցներ ձեռնարկել սույն հոդվածում ամրագրված խնդիրների իրականացման համար: Մարդու իրավունքներին եւ ազատություններին նվիրված միջազգային փաստաթղթերը, ինչպես նաեւ բազմաթիվ զարգացած իրավակարգ ունեցող պետությունների սահմանադրություններն իրարից հստակ տարբերում են մարդու իրավունքների եւ ազատությունների երկու հիմնական խմբերը կամ ,սերունդները»: Առաջին խումբը կազմում են մարդու քաղաքացիական եւ քաղաքական իրավունքները, որոնք միջազգային ճանաչում են ստացել Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրում ու Քաղաքացիական եւ քաղաքական իրավունքների մասին 1966 թ. միջազգային պակտում: Այս իրավունքներին եւ ազատություններին բնորոշ առանձնահատկությունն այն է, որ դրանք բոլորն էլ կրում են սուբյեկտիվ բնույթ եւ երաշխավորված են համապարփակ ու լիակատար դատական պաշտպանությամբ: Մինչդեռ, նույն Հռչակագրում ու 1966 թ. Տնտեսական, սոցիալական եւ մշակութային իրավունքների մասին միջազգային դաշնագրում ամրագրված մարդու առանձին հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների իրականացումն օրգանապես կապված է պետության իրական տնտեսական հնարավորությունների հետ, եւ, հետեւաբար, դրանք չունեն վառ արտահայտված սուբյեկտիվ բնույթ: Շատ պետություններ այս հարցում ձեռնպահ են մնացել եւ իրենց սահմանադրություններում չեն ամրագրել նման իրավունքներ: Խոսքը վերաբերում է աշխատանքի, բնակարանի, անվճար բժշկական օգնության, լիակատար սոցիալական ապահովության, բարենպաստ շրջակա միջավայր ունենալու եւ մի շարք այլ իրավունքներին: Կախված տվյալ պետության տնտեսական հնարավորություններից, այդ իրավունքներն առանձին պետություններում երաշխավորվում են, այսինքն, սուբյեկտիվ իրավունքի են վերածվում ու դատական պաշտպանությամբ են ապահովվում տարբեր չափերով: Վենետիկի հանձնաժողովը բազմիցս պնդել է, որպեսզի մարդու դասական եւ այլ իրավունքների միջեւ տարբերակված մոտեցում ցուցաբերվի (CDL(2000)49, էջ 2, CDL(2000)102rev, I A 7, 8, CDL-INF(2001)17, P. 30): Հանձնաժողովը 2000 թ. դեկտեմբերի 6 - ի զեկույցում մասնավորապես նշում է. ,Նախագծի հեղինակները պետք է ուշադիր լինեն, որպեսզի նույն գլխում չխառնեն անձնական եւ դատական կարգով պարտադրվող իրավունքները պետական պարտավորությունների կամ դատական կարգով չպարտադրվող իրավունքների հետ (օրինակ, 31 հոդվածը: Խոսքը գործող Սահմանադրության 31 հոդվածի մասին է, որը յուրաքանչյուր ոքի տալիս է իր եւ իր ընտանիքի համար բավարար կենսամակարդակի, այդ թվում՝ բնակարանի, ինչպես նաեւ կենսապայմանների բարելավման իրավունք: Տե՛ս նախագծի 34 հոդվածին վերաբերող պարզաբանումները): Դրույթների առանձնահատուկ իրավական հետեւանքները պետք է որքան հնարավոր է հստակ լինեն: Սոցիալական, տնտեսական եւ մշակութային իրավունքների վերաբերյալ կարող են նշվել երեք հիմնական այլընտրանքներ՝ ա) սահմանադրական դրույթն ուղղակի սահմանում է դատական կարգով պաշտպանվող սուբյեկտիվ իրավունք. բ) սահմանադրական դրույթը պահանջում է, որպեսզի իրավունքը ապահովվի որպես դատական կարգով պարտադրվող սուբյեկտիվ իրավունք՝ սովորական օրենսդրության միջոցով. գ) սահմանադրական դրույթը սահմանում է պետության համար ընդհանուր պարտականություններ՝ համապատասխան իրավունքների կիրառումը երաշխավորելու համար, բայց չի որոշակիացնում կիրառվող միջոցները» (CDL(2000)102rev, I A 7, 8): Չնայած Վենետիկի հանձնաժողովի պնդումներին, նախագծում բացակայում է նման տարբերակված մոտեցումը մարդու քաղաքացիական ու քաղաքական իրավունքների եւ սոցիալական իրավունքների նկատմամբ: Մարդու իրավունքներին եւ ազատություններին վերաբերող գլխում պետք էր ամրագրել բացառապես նրանց սուբյեկտիվ, այսինքն՝ դատական պաշտպանությամբ երաշխավորված իրավունքները, իսկ տնտեսական, սոցիալական ու մշակութային իրավունքներն այդ գլխում պետք է շարադրվեն սոսկ այնքանով, որքանով պետությունն ի վիճակի է երաշխավորել դատական պաշտպանությունը: Մնացածը պետք էր շարադրել պետության պարտականությունների մասին հատուկ գլխում: Այս առնչությամբ, միակ քայլն այն է, որ նախագծում առանձնացվել է նոր 48 հոդված՝ պետության պարտականությունների մասին, ինչը, սակայն բավարար չէ: Այդ հոդվածը մնացել է մարդու հիմնական իրավունքներին եւ ազատություններին վերաբերող 2 - րդ գլխում, ինչը մեկնաբանության ժամանակ բարդությունների տեղիք կարող է տալ: 48 հոդվածը չի պարունակում նաեւ նախագծում առկա պետության պարտականություններին վերաբերող բոլոր դրույթները: Նման դրույթներ մնացել են նախագծի 31.1 (սպառողների շահերի պաշտպանություն) հոդվածում, իսկ 33.2 (առողջ շրջակա միջավայր) եւ 34 (բնակարանի եւ կենսապայմանների բարելավման իրավունք) հոդվածները շարադրված են որպես սուբյեկտիվ իրավունք, չնայած իրենց բնույթով դրանք պետության պարտականություններ են: 3. ԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԲԱԺԱՆՈՒՄՆ ՈՒ ՀԱՎԱՍԱՐԱԿՇՌՈՒՄԸ Կիսանախագահական համակարգն արեւելաեվրոպական երկրներում եւ դրանց համեմատությունը Հայաստանի հետ Նախկին կոմունիստական բլոկին պատկանող արեւելաեվրոպական 29 երկրներից 22 - ը ունեն ժողովրդի կողմից ուղղակիորեն ընտրված Հանրապետության նախագահ (այդ շարքում ներառված են ինչպես Սերբիան եւ Չեռնոգորիան, այնպես էլ նրանցից կազմված Հարավսլավիան, որն, ըստ էության, կոնֆեդերացիա է): Այդ 22 երկրներից 14 - ում կառավարությունը պատասխանատու է պառլամենտի առջեւ (Ղազախստանը եւ Ղրղզստանն ընդգրկված չեն այդ ցանկում, քանի որ այդ երկրներում կառավարությանն անվստահություն հայտնելու համար անհրաժեշտ է պառլամենտի որակյալ մեծամասնություն՝ 2/3): Հիշատակված 14 երկրներից 5 - ում (Բուլղարիա, Մակեդոնիա, Չեռնոգորիա, Սլովենիա եւ Սլովակիա) Հանրապետության նախագահը որեւէ նշանակալի լիազորություններ չունի, հատկապես գործադիր իշխանության բնագավառում: Ուստի այս երկրները, որպես կանոն, չեն դիտարկվում իբրեւ կիսանախագահական: Հայաստանից բացի, կիսանախագահական կառավարման ձեւ ունեցող երկրների թվին են պատկանում Ռուսաստանը, Ուկրաինան, Բելառուսը, Լիտվան, Լեհաստանը, Ռումինիան, Սերբիան եւ Խորվաթիան: Բելառուսի ընդգրկումը կիսանախագահական երկրների ցանկում վիճելի է: Մի կողմ թողնելով այդ երկրի բացահայտ ավտորիտար քաղաքական պրակտիկան, որը որեւէ առնչություն չունի սահմանադրական դասակարգումների հետ, պետք է պարզել, թե սահմանադրության տեքստը կառավարությանը թողնո՞ւմ է որեւէ ինքնուրույնություն գործադիր իշխանություն իրականացնելիս: Քանի որ կառավարությունն է իրականացնում գործադիր իշխանությունը (հոդված 106 մաս 1), մշակում ներքին եւ արտաքին քաղաքականության հիմնական ուղղությունները (հոդված 107 պարբերություն 2), իսկ նախագահը միայն երաշխավորում է դրանց կենսագործումը, ապա սահմանադրական իրավունքի տեսանկյունից կառավարությունը չի կարող դիտարկվել միայն որպես նախագահին ենթակա գործադիր մարմին: Մյուս կողմից, կառավարությանն անվստահություն հայտնվելու դեպքում, Հանրապետության նախագահը կարող է նաեւ որեւէ քայլ չձեռնարկել (ո՛չ ընդունել կառավարության հրաժարականը եւ ո՛չ էլ լուծարել պառլամենտը), քանի որ սահմանադրության 84 հոդվածի 7 - րդ կետն ընդամենը նախատեսում է, որ նախագահը որոշում է ընդունում կառավարության հրաժարականի մասին: Բելառուսը կիսանախագահական եւ նախագահական ձեւերի սահմանագծում է՝ կախված այն հանգամանքից, թե Հանրապետության նախագահը պարտավո՞ր է ընդունել կառավարության հրաժարականը, թե՝ ոչ (իհարկե, եթե Հանրապետության նախագահը անմիջապես չի լուծարում պառլամենտը): Արեւելյան Եվրոպայի կիսանախագահական երկրները, ելնելով գործադիր իշխանության բնագավառում Հանրապետության նախագահի դիրքից, հստակ բաժանվում են երկու խմբի: Առաջին ենթախմբի մեջ մտնում են Լիտվան, Լեհաստանը, Ռումինիան, Սերբիան եւ Խորվաթիան (,պառլամենտական-նախագահական»), իսկ երկրորդ ենթախմբի մեջ՝ ԱՊՀ անդամ երկրներ Հայաստանը, Ռուսաստանը, Ուկրաինան եւ Բելառուսը (,նախագահական-պառլամենտական»): Նախագահական-պառլամենտական երկրների շարքում հայկական մոդելը զգալիորեն ուժեղ է ուկրաինականից, իսկ որոշ առումներով՝ նաեւ ռուսականից եւ բելառուսականից: Առաջին՝ Հայաստանի նախագահն ունի խորհրդարանի լուծարման համարյա առանց սահմանափակումների միանձնյա իրավունք, այն դեպքում, երբ Ռուսաստանի նախագահը կարող է Պետական դուման արձակել միայն կառավարության ձեւավորման եւ նրան անվստահություն հայտնելու դեպքերում (նույնը վերաբերում է նաեւ Բելառուսին (սահմանադրության 94 հոդված): Եթե Ռուսաստանի նախագահը կարող է պառլամենտի լուծարման սպառնալիքն օգտագործել միայն կառավարության նշանակման եւ խորհրդարանի կողմից կառավարությունը տապալելու փորձերի ժամանակ, ապա Հայաստանում Հանրապետության Նախագահն այդ սպառնալիքը կարող է կիրառել գրեթե ցանկացած ժամանակ։ Եթե Ռուսաստանում ստորին պալատը փորձ չի անում փոխել կառավարությունը, ապա նրա գոյությանը ոչինչ չի սպառնում: Ընդ որում, ստորին պալատին ոչինչ չի սպառնում նաեւ կառավարությանն առաջին անգամ անվստահություն հայտնելուց հետո եւ երբ դրանից հետո երեք ամսվա ընթացքում, Դումայի եւ Հանրապետության նախագահի միջեւ կառավարության շուրջ տարաձայնությունները չեն կարգավորվում եւ կողմերը մնում են իրենց սկզբնական տեսակետներին, ապա միայն այդ ժամանակ կառավարությանը երկրորդ անգամ անվստահություն հայտնելուց հետո՝ Հանրապետության նախագահը պարտավոր է կամ հայտարարել կառավարության հրաժարականի մասին, կամ էլ լուծարել Դուման (Ռուսաստանի սահմանադրության 117 հոդվածի 3 - րդ մաս): Երկրորդ՝ կառավարության նշանակման ժամանակ Հայաստանի Նախագահը պարտավոր չէ վարչապետի թեկնածությունը համաձայնեցնել խորհրդարանի հետ, ինչպես Ռուսաստանում։ Ի տարբերություն Ռուսաստանի, որտեղ վարչապետի թեկնածուն վարչապետ կարող է դառնալ միայն այն դեպքում, երբ ստանում է խորհրդարանի անդամների բացարձակ մեծամասնության հավանությունը, Հայաստանում կառավարությունը կազմավորված է համարվում Հանրապետության Նախագահի կողմից վարչապետի եւ (վերջինիս առաջարկությամբ) կառավարության մյուս անդամների նշանակման պահից՝ առանց խորհրդարանի մեծամասնության ձայները ստանալու: Բացի այդ, Դուման առնվազն երկու անգամ, առանց վտանգի տակ դնելու իր գոյությունը, կարող է մերժել կառավարության ղեկավարի թեկնածությունը: Ներկայացված կառավարության ղեկավարի թեկնածությունները միայն երրորդ անգամ մերժելուց հետո է, որ նախագահը պարտավոր է լուծարել Դուման (Ռուսաստանի սահմանադրության 111 հոդվածի 4 - րդ մաս): Ընդ որում, անհրաժեշտ է նկատի ունենալ, որ նորընտիր Դուման, որը մեկ տարվա ընթացքում չի կարող լուծարվել կառավարությանն անվստահություն հայտնելու պատճառով, ավելի ուժեղ դիրք ունի, քան հայկական պառլամենտը, որը նույնպես չի կարող լուծարվել ընտրություններից հետո՝ մեկ տարվա ընթացքում: Այդ դեպքում Դուման 117 հոդվածի 3 - րդ մասի ուժով կարող է պարտադրել կառավարության հրաժարականը եւ Հանրապետության նախագահին ստիպել առաջադրել իր համար ընդունելի թեկնածություն, այլապես՝ մեկ տարվա ընթացքում նախագահը չի կարող ձեւավորել գործունակ կառավարություն: Եթե նախագահը համառի եւ երրորդ անգամ եւս ներկայացնի պառլամենտի համար անընդունելի թեկնածություն, ապա Դուման չլուծարվելու համար կարող է հաստատել երրորդ թեկնածությունը (մեկ տարվա ընթացքում Դուման չլուծարելու արգելքը գործում է միայն կառավարությանն անվստահություն հայտնելու դեպքում), եւ անմիջապես անվստահություն հայտնել կառավարությանը: Ի տարբերություն Ռուսաստանի, Հայաստանում սահմանադրորեն հնարավոր է, որ Հանրապետության Նախագահը կառավարությանն անվստահություն հայտնելուց հետո նորից նշանակի այն նույն կառավարությունը, որին խորհրդարանն անվստահություն էր հայտնել։ Այս քայլն ուղղված լինելով սահմանադրության կիսանախագահական ոգուն դեմ, այնուամենայնիվ, կարող է դիտարկվել որպես Սահմանադրության տառին համապատասխան։ Ռուսաստանի եւ Բելառուսի կառավարման համակարգի հիմնական առանձնահատկությունը նախագահի որակյալ վետոյի (2/3) եւ երկրի ներքին ու արտաքին քաղաքականության վրա շատ մեծ ազդեցությունն է: Ռուսաստանում Հանրապետության նախագահը սահմանադրությանը եւ ֆեդերալ օրենքներին համապատասխան որոշում է պետության ներքին եւ արտաքին քաղաքականության հիմնական ուղղությունները (հոդված 80 մաս 3), իսկ Բելառուսի նախագահը երաշխավորում է ներքին եւ արտաքին քաղաքականության հիմնական ուղղությունների կենսագործումը: Պառլամենտական-նախագահական մոդելով կիսանախագահական երկրների սահմանադրությունները նախատեսում են հավասարակշռված լիազորություններով Հանրապետության նախագահ, կառավարություն եւ պառլամենտ: Այդ երկրներից շատերում Հանրապետության նախագահի դերի նվազեցման միտումն ակնհայտ է: Եթե Մոլդովան 2000 թ. հուլիսին ամբողջությամբ անցում կատարեց կիսանախագահականից դեպի պառլամենտական կառավարում, ապա Լեհաստանում, Ռումինիայում եւ հատկապես Խորվաթիայում զգալիորեն կրճատվեցին նախագահի լիազորությունները, եւ ուժեղացվեց կառավարության դերը: Լեհաստանի 1997 թ. ապրիլի 2 - ի սահմանադրությունն այնքան նվազեցրեց նախագահի իշխանությունը (հատկապես նրա դերն արտաքին քաղաքականության եւ պաշտպանության ոլորտներում եւ կառավարության ձեւավորման խնդրում), որ լեհական դոկտրինայի բացարձակ մեծամասնությունը Լեհաստանը դասում է պառլամենտական երկրների թվին: Խորվաթիայում Թուջմանի մահից հետո՝ 2000 թ. նոյեմբերի սահմանադրական ռեֆորմի հետեւանքով վերացվեց վարչապետին ազատելու նախագահի անսահմանափակ իրավունքը, ինչպես նաեւ կրճատվեցին նախագահի մի քանի այլ կարեւոր լիազորություններ (կառավարության ձեւավորման ժամանակ նրա ուժեղ դերը, կառավարության նիստեր հրավիրելու եւ վարելու իրավունքը եւ այլն): Ռումինիայում 2003 թ. սահմանադրական փոփոխությունների հետեւանքով, թեեւ նախագահի պաշտոնավարման ժամկետը չորս տարուց դարձավ հինգ տարի, սակայն ռեֆորմի հիմնական ուղղվածությունը կառավարության ուժեղացումն էր: Այժմ Սահմանադրությունում հստակ նշվում է, որ նախագահն իրավունք չունի պաշտոնանկ անել վարչապետին (107 հոդվածի 2 - րդ մաս), ինչը Ռումինիայում երկու անգամ տեղի էր ունեցել վարչապետի կամքին հակառակ (Ռոմանը 1992 թ. եւ Վասիլեն 1999 թ.): Ռեֆորմը նաեւ նվազեցրեց նախագահի դերը կառավարության կազմում փոփոխություններ կատարվելու դեպքում, քանի որ նախագահը պարտավոր է հետեւել վարչապետի առաջարկին եւ պառլամենտի հավանությանը (հոդված 85 մաս 3): Արեւելաեվրոպական կիսանախագահական երկրներում տեղի ունեցող այս էվոլյուցիան համահունչ է արեւմտաեվրոպական կիսանախագահական երկրների փորձին: Պորտուգալիան 1976 թ. իր սահմանադրությունն ընդունելուց ընդամենը վեց տարի անց, 1982 թ., այն ենթարկեց կարեւոր փոփոխությունների, որոնցից մեկը՝ վարչապետին ազատելու նախագահի ինքնահայաց իրավունքի կտրուկ սահմանափակումն էր: Ըստ սահմանադրության 195 հոդվածի 2 - րդ մասի, Պորտուգալիայի նախագահը կարող է պաշտոնանկ անել կառավարությանը միայն այն դեպքում, եթե դա անհրաժեշտ է դեմոկրատական հաստատությունների բնականոն գործունեության համար՝ լսելով Պետական խորհրդի կարծիքը: Կիսանախագահական կառավարման ձեւ ընդունած առաջին երկիրը՝ Ֆինլանդիան, 1999 թ. հունիսի 11 - ի նոր սահմանադրությամբ կտրուկ սահմանափակեց նախագահի լիազորությունները, որի պատճառով բազմաթիվ գիտնականներ կարծում են, որ Ֆինլանդիան անցում է կատարել դեպի պառլամենտական կառավարման ձեւ: Արեւելաեվրոպական կիսանախագահական երկրներում սահմանադրության եւ պրակտիկայի միջեւ չեն արձանագրվել այնպիսի մեծ տարբերություններ, ինչպիսիք արձանագրվել են Արեւմտյան Եվրոպայում, հատկապես Ֆրանսիայում եւ Իսլանդիայում: Արեւելյան Եվրոպայում քաղաքական պրակտիկայում նախագահների դերը հիմնականում համընկնում է նրանց սահմանադրական լիազորություններին: Նախագահական-պառլամենտական մոդել ունեցող երկրներում նախագահը դոմինանտ դեր ունի նաեւ պրակտիկայում: Պառլամենտական-նախագահական մոդելով երկրների պրակտիկայում նախագահի դերը փոքր-ինչ ավելի մեծ է, քան նախատեսված է սահմանադրությամբ: Պառլամենտական-նախագահական երկրների քաղաքական պրակտիկան հաստատում է, որ երկրի քաղաքականության որոշման համար վճռորոշ նշանակություն ունի պառլամենտական մեծամասնություն - կառավարություն կապը: Եթե այն գոյություն ունի, ապա գլխավոր դերակատարությունը ստանձնում է կառավարությունը, իսկ նախագահը, կախված իրավիճակներից, կարող է լինել միայն օժանդակող կամ խոչընդոտող գործոն: Արեւելաեվրոպական երկրներում նախագահի եւ պառլամենտական մեծամասնության հակադրության պրակտիկան վկայում է այն մասին, որ ,համակեցությունը» (երբ նախագահը եւ վարչապետը հակադիր մեծամասնությունների ներկայացուցիչներ են) այստեղ այնքան սահուն տեղի չի ունենում, ինչպես Ֆրանսիայում: Այս երկրների փորձը նաեւ ցույց է տալիս, որ քաղաքական պրակտիկայում հիմնականում նախագահի գերակշռող դերով բնութագրվող ֆրանսիական մոդելը կիսանախագահական ռեժիմի գործելու հնարավոր տարբերակներից միայն մեկն է: Բացի Ֆրանսիայից եւ նախագահական-պառլամենտական ենթախմբին պատկանող երկրներից, որեւէ այլ երկրում նախագահը երբեք ուղղակիորեն եւ ամբողջությամբ իր վրա չի վերցրել երկրի քաղաքականության որոշման գործառույթը: Նախկին սոցիալիստական բլոկի երկրների հետ համեմատությամբ Հայաստանի նախագահի սահմանադրական դիրքն ամենաուժեղն է: Բոլորովին էլ պատահական չէ, որ աշխարհում գոյություն չունի նման մոդելով ժողովրդավարական երկիր: Freedom Hous - ի 2004 թ. դասակարգմամբ ազատ երկրների թվին պատկանող 11 աֆրիկյան երկրներից 3 - ը որոշակի ընդհանրություններ ունեն այդ մոդելի հետ, բայց նախագահի դիրքը կառավարության եւ պառլամենտի նկատմամբ այնքան ուժեղ չէ, որքան Հայաստանում: Կաբո Վերդեի 1992 թ. սեպտեմբերի 4 - ի սահմանադրությունը սահմանում է, որ վարչապետին նշանակելիս նախագահը պետք է հաշվի առնի պառլամենտական ընտրությունների արդյունքները (հոդված 147): Պառլամենտի լուծարումը սահմանափակված է 155 հոդվածի 2 - րդ մասով, ըստ որի նախագահը կարող է դիմել լուծարման՝ լուրջ ինստիտուցիոնալ ճգնաժամի դեպքում, եթե դա անհրաժեշտ է դեմոկրատական հաստատությունների բնականոն գործունեությունն ապահովելու համար: Ընդ որում, մինչ այդ նախագահը պարտավոր է ստանալ Հանրապետության խորհրդի դրական կարծիքը: Սահմանադրության 196 հոդվածը հստակ սահմանում է, որ երկրի ներքին ու արտաքին քաղաքականությունը որոշում, ղեկավարում եւ իրականացնում է կառավարությունը: 197 հոդվածի համաձայն՝ կառավարությունը քաղաքական պատասխանատվություն է կրում պառլամենտի առջեւ: Սան Տոմե եւ Պրինցիպեում նախագահը եւս կարող է լուծարել պառլամենտը, սակայն միայն քաղաքական խոշոր ճգնաժամի դեպքում (հոդված 76), իսկ վարչապետին նշանակելիս նա պետք է հաշվի առնի պառլամենտական ընտրությունների արդյունքները (հոդված 98-1): Սենեգալն ավելի շուտ նախագահական հանրապետություն է, քանի որ նախագահն է որոշում երկրի քաղաքականությունը, որի կենսագործման համար պատասխանատու է կառավարությունը, սակայն վերջինս պատասխանատու է ոչ միայն նախագահի, այլեւ՝ պառլամենտի առջեւ (հոդված 52 մաս 3): Պառլամենտի լուծարումը չի կարող տեղի ունենալ Ազգային ժողովի ընտրությունից հետո՝ առաջին երկու տարվա ընթացքում (հոդված 87 մաս 2): Հայաստանում ընդունված մոդելն ուղղակիորեն վերացնում է փոխադարձ զսպումների եւ հակակշիռների մեխանիզմները եւ հարցականի տակ դնում իշխանությունների բաժանման սկզբունքը: Իշխանությունների բաժանման սկզբունքի էությունն իշխանությունների ֆունկցիոնալ եւ ինստիտուցիոնալ բաժանումն է, սակայն, գործադիր իշխանության իրականացումը վերապահելով կառավարությանը, Սահմանադրությունը Հանրապետության Նախագահին տալիս է այնպիսի լիազորություններ (վարչապետի ազատում, կառավարության նիստերի նախագահում, կառավարության որոշումների վավերացում, կառավարության կառուցվածքի եւ գործունեության կարգի որոշում եւ այլն), որոնք նախագահին հնարավորություն են տալիս դառնալ կառավարության դե ֆակտո ղեկավար: Փոխադարձ զսպումների եւ հակակշիռների մեխանիզմները բացակայում են նախագահ-խորհրդարան հարաբերություններում: Եթե Հանրապետության Նախագահը կարող է միանձնյա որոշում ընդունել Ազգային ժողովի լուծարման վերաբերյալ (Սահմանադրության 55 հոդվածի 3 - րդ կետով սահմանված խորհրդակցություններն Ազգային ժողովի նախագահի եւ վարչապետի հետ Հանրապետության Նախագահին որեւէ բան չեն պարտադրում, իսկ Ազգային ժողովը չի կարող արձակվել միայն խորհրդարանի ընտրությունից հետո մեկ տարվա ընթացքում, ռազմական դրության եւ սահմանադրական կարգին սպառնացող անմիջական վտանգի դեպքում, ինչպես նաեւ Հանրապետության Նախագահի պաշտոնավարության վերջին վեց ամսվա ընթացքում), ապա Ազգային ժողովը որեւէ կերպ չի կարող քաղաքական պատասխանատվության ենթարկել Հանրապետության Նախագահին (իմպիչմենտի ընթացակարգը վերաբերում է միայն պետական դավաճանության եւ կամ այլ ծանր հանցագործության դեպքերին (հոդված 57 մաս 1)): Կառավարության պատասխանատվությունն Ազգային ժողովի առջեւ նույնպես բարդեցված է, քանի որ Հանրապետության Նախագահը կառավարությանն անվստահություն հայտնելու դեպքում կարող է արձակել խորհրդարանը կամ կառավարության հրաժարականն ընդունելուց հետո, նորից նշանակել նույն վարչապետին՝ սպառնալով խորհրդարանի լուծարմամբ: Նման մոդելն առավել վտանգավոր է մի երկրի համար, որը չունի ժողովրդավարության ավանդույթներ, ուժեղ քաղաքացիական հասարակություն, չգրված արգելքներ ու սկզբունքներ, որոնք զարգացած ժողովրդավարական երկրներում, ասենք Ֆրանսիայում, մեղմում են նախագահի մեծ իշխանությունը: Կիսանախագահական կառավարման ձեւի ռեֆորմը Սահմանադրության փոփոխությունների նախագծում Կիսանախագահական կառավարման ձեւի պառլամենտական-նախագահական մոդելն ամենահետեւողականն է արտահայտում այս կառավարման ձեւի էությունը. դուալիստական գործադիր իշխանությունում գործադիր իշխանության փաստացի ղեկավարը հանդիսանում է նա, ով ունի խորհրդարանի աջակցությունը։ Որպես կիսանախագահական համակարգի ռեֆորմի հիմք Սահմանադրության փոփոխությունների նախագիծն ընդունել է հենց այս մոդելը, սակայն առաջարկված լուծումները միշտ չէ, որ հետեւողական են: Կառավարության կազմավորման կարգը Քանի որ կիսանախագահական ձեւի չափանիշներից մեկը կառավարության պատասխանատվությունն է խորհրդարանի առջեւ, ապա բնական է այն պահանջը, որ կառավարության նշանակման հարցում խորհրդարանը պետք է ունենա ավելի լայն լիազորություններ։ Խորհրդարանի առջեւ կառավարության պատասխանատվության սկզբունքը ենթադրում է, որ կառավարությունն ի սկզբանե պետք է վայելի պառլամենտական մեծամասնության աջակցությունը եւ հրաժարական տա, եթե այդ մեծամասնությունն այլեւս չի աջակցում իրեն։ Սակայն, ըստ գործող Սահմանադրության, Հանրապետության Նախագահը լիովին ազատ է վարչապետի նշանակման հարցում, իսկ խորհրդարանը որեւէ իրավունք չունի ուղղակիորեն ազդել Հանրապետության Նախագահի կողմից վարչապետի թեկնածության ընտրության վրա։ Բացի այդ, Հանրապետության Նախագահի կազմավորած կառավարությունը հաստատման կարիք չունի խորհրդարանի կողմից։ Նոր նշանակված կառավարությունն իր գործունեության ծրագիրն ընդամենը պարտավոր է ներկայացնել Ազգային Ժողովին եւ ծրագիրը համարվում է հավանության արժանացած, եթե խորհրդարանը ծրագրի առնչությամբ կառավարությանն անվստահություն չի հայտնում: Ըստ Սահմանադրության 74 հոդվածի ոչ թե կառավարությունն է պարտավոր հայցել խորհրդարանի անդամների մեծամասնության վստահության քվեն, այլ՝ խորհրդարանը պետք է ապացուցի, որ դեմ է ներկայացված ծրագրին եւ կառավարությանն անվստահություն հայտնելու որոշում ընդունի։ Իհարկե, այնքան էլ տրամաբանական չէ կառավարությանն անվստահություն հայտնել, երբ նրան ի սկզբանե խորհրդարանի կողմից վստահություն չի էլ հայտնվել։ Բնականաբար, նոր կազմավորված կառավարությունը կարող է վայելել միայն իրեն նշանակած Հանրապետության Նախագահի վստահությունը։ Սահմանադրության փոփոխությունների նախագծի 55 հոդվածի 4 - րդ կետի համաձայն Հանրապետության Նախագահն Ազգային ժողովում պատգամավորական տեղերի բաշխման եւ պատգամավորական խմբակցությունների հետ խորհրդակցությունների հիման վրա վարչապետ է նշանակում պատգամավորների մեծամասնության վստահությունը վայելող անձին, իսկ եթե դա հնարավոր չէ, ապա առավել թվով պատգամավորների վստահությունը վայելող անձին: Հանրապետության Նախագահը վարչապետ է նշանակում կառավարության հրաժարականի ընդունումից հետո՝ տասնօրյա ժամկետում: Կառավարությունը կազմավորվում է վարչապետի նշանակումից հետո` քսանօրյա ժամկետում (հոդված հոդված, կետ 4): Նախագծի 74 հոդվածին համապատասխան կառավարությունն իր կազմավորումից հետո քսանօրյա ժամկետում, Ազգային ժողով է ներկայացնում իր ծրագիրը։ Ի տարբերություն գործող Սահմանադրության, նախագիծը կառավարության ծրագրի հաստատման համար պահանջում է քվեարկություն: Կառավարության ծրագրին Ազգային ժողովի կողմից հավանություն տալու հարցը քննարկվում է արտահերթ եւ քվեարկության դրվում այն ներկայացվելուց հետո հնգօրյա ժամկետում: Կառավարության ծրագրին հավանություն տալու մասին որոշումն ընդունվում է Ազգային ժողովի պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ: Եթե Ազգային ժողովը երկու ամսվա ընթացքում երկու անգամ անընդմեջ հավանություն չի տալիս կառավարության ծրագրին, ապա նախագծի 74.1 հոդվածի համաձայն Հանրապետության Նախագահը պարտավոր է արձակել խորհրդարանը: Նախագիծը հստակ չի սահմանում կառավարության ձեւավորման մեխանիզմները, ինչը պրակտիկայում կարող է բարդությունների տեղիք տալ: Առաջին՝ խնդրահարույց է ,պատգամավորների մեծամասնության վստահությունը վայելող» արտահայտությունը: Եթե մինչեւ վարչապետի նշանակումը Հանրապետության Նախագահի կողմից նախապես որեւէ քվեարկություն Ազգային ժողովում նախատեսված չէ, ապա վստահություն վայելելը կամ չվայելելը կարող է պարզվել միայն Ազգային ժողովում կառավարության ծրագրին հավանության տալու քվեարկության ժամանակ: Չնայած կատարված առաջարկություններին, նախագիծը չի նախատեսում վարչապետի թեկնածության առաջադրում պատգամավորների կողմից, ինչը կհստակեցներ վարչապետի նշանակման մեխանիզմը եւ Հանրապետության Նախագահին չէր տա հայեցողության լայն սահմաններ, հատկապես այն պարագայում, երբ Ազգային ժողովում չկա բացարձակ մեծամասնություն: Երկրորդ՝ երկու ամսվա ընթացքում երկու անգամ անընդմեջ կառավարության ծրագրին հավանություն չտալու դեպքում նախատեսված Ազգային ժողովի լուծարումը չի կարող ապահովել Հանրապետության Նախագահին հաճո եւ Ազգային ժողովի մեծամասնության կամքին չհամապատասխանող կառավարության գոյությունը, քանի որ Ազգային ժողովը կարող է հեշտությամբ խուսափել լուծարումից: Եթե Ազգային ժողովը նաեւ երկրորդ անգամ համաձայն չէ կառավարության կազմի կամ նրա ծրագրի հետ, ապա Ազգային ժողովը կարող է միայն լուծարումից խուսափելու համար հավանություն տալ կառավարության ծրագրին, սակայն մի փոքր անց նրան անվստահություն հայտնել: Քանի որ կառավարությանն անվստահություն հայտնելու Ազգային ժողովի իրավունքը բացարձակ է (բացառությամբ արտակարգ կամ ռազմական դրության ժամանակ) եւ դրա համար խորհրդարանը չի կարող լուծարվել, ապա այդ դեպքում անհրաժեշտ կլինի նորից սկսել կառավարության ձեւավորման գործընթացը: Երրորդ՝ նախագիծը չի նախատեսում այսպես կոչված ,փոքրամասնության կառավարության» գոյությունը, երբ կառավարությունը վայելում է խորհրդարանի միայն հարաբերական, այլ ոչ թե բացարձակ մեծամասնության աջակցությունը: Ինչպես ցույց է տալիս եվրոպական բազմաթիվ երկրների փորձը, նման տիպի կառավարությունը կարող է կայուն լինել: Չորրորդ՝ չնայած Վենետիկի հանձնաժողովի դրական վերաբերմունքին, նախագիծն այդպես էլ չամրագրեց, այսպես կոչված, ,կոնստրուկտիվ անվստահության» մեխանիզմը, որը կառավարության կայունության ապահովման եղանակներից մեկն է, հատկապես ,փոքրամասնության կառավարության» դեպքում: Կոնստրուկտիվ անվստահության մեխանիզմի իմաստն այն է, որ միայն նեգատիվ մեծամասնությանը թույլ չտրվի տապալել կառավարությունը: Եթե այդ նեգատիվ մեծամասնությունը միաժամանակ պատրաստ կամ ունակ չէ ընտրել նոր վարչապետ կամ կառավարություն, ապա գործող կառավարությունը շարունակում է պաշտոնավարել: Կառավարության կազմավորման հարցում, ելնելով Հանրապետության Նախագահի եւ խորհրդարանի իրավասությունների հավասարակշռման անհրաժեշտությունից, նպատակահարմար կլիներ կառավարության կազմավորման այնպիսի ընթացակարգը, որը հնարավորություն կտար ժողովրդի կողմից ուղղակիորեն ընտրված երկու մարմիններին՝ Հանրապետության Նախագահին եւ Ազգային ժողովին հերթականությամբ առաջարկել վարչապետին եւ կառավարությանը: Եթե կառավարության կազմավորման վերջին փուլում անհնար լինի ձեւավորել խորհրդարանի հարաբերական մեծամասնության վստահությունը վայելող կառավարություն, ապա ճգնաժամից դուրս գալու միակ միջոցը՝ խորհրդարանի լուծարումն է եւ նոր ընտրությունների նշանակումը։ Կառավարության կազմավորման այս մոտեցումն ընդունված է Լեհաստանի սահմանադրությունում (154 եւ 155 հոդվածներ): Սահմանադրության փոփոխությունների նախագիծը հստակ պատասխան չի տալիս այն հարցին, թե որքանով է Հանրապետության Նախագահը կաշկանդված նախարարների նշանակման եւ ազատման վերաբերյալ վարչապետի առաջարկություններով: Ի՞նչ կկատարվի այն դեպքում, երբ վարչապետի նշանակումից հետո 20-օրյա ժամկետում (հոդված 55 կետ 4) Հանրապետության Նախագահը եւ վարչապետը համաձայնության չգան կառավարության կազմավորման շուրջ: Վարչապետին ազատելու իրավունքը Նախագծի կառավարման համակարգին վերաբերող դրույթներում տեղ գտած ամենակարեւոր բարեփոխումերից մեկն այն է, որ կառավարությունն այլեւս երկակի պատասխանատվություն չի կրում Հանրապետության Նախագահի եւ Ազգային ժողովի առջեւ: Վարչապետը պատասխանատու է միայն Ազգային ժողովի առջեւ եւ որեւէ պարագայում Հանրապետության Նախագահը չի կարող պաշտոնանկ անել նրան: Նախագահը միայն կարող է վարչապետին պաշտոնանկ անելու առաջարկություն ներկայացնել, իսկ որոշում ընդունելու բացառիկ իրավասությունը պատկանում է Ազգային ժողովին (հոդված 84): Քանի որ Հանրապետության Նախագահը չունի որեւէ ազդեցության լծակ Ազգային ժողովի նկատմամբ, ապա Սահմանադրության փոփոխությունների նախագիծն ապահովում է կառավարության պատասխանատվությունը բացառապես Ազգային ժողովի առջեւ: Խորհրդարանի լուծարումը Կառավարման համակարգի ռեֆորմի կարեւորագույն հարցերից մեկը Հանրապետության Նախագահի կողմից Ազգային ժողովը լուծարելու իրավասությունն է: Գործող Սահմանադրությամբ Հանրապետության Նախագահի լիազորությունը գրեթե անսահմանափակ է եւ դրանով էլ հենց պայմանավորված է Հանրապետության Նախագահի գերակա դիրքն Ազգային ժողովի նկատմամբ: Կիսանախագահական երկրներում Հանրապետության Նախագահն Ազգային ժողովը լուծարելու միանձնյա իրավունք ունի միայն Ֆրանսիայում: Եվ շատ հատկանշական է, որ արեւելաեվրոպական որեւէ երկիր չի ընդօրինակել ֆրանսիական սահմանադրության այս դրույթը: Սահմանադրության փոփոխությունների նախագծով Ազգային ժողովը միանձնյա լուծարելու Հանրապետության Նախագահի իրավունքը վերացված է: Սակայն դա բավարար լուծում չէ, քանի որ Ազգային ժողովի լուծարումն ինքնին դեմոկրատական ինստիտուտ է եւ ճգնաժամային իրավիճակներում հնարավորություն է տալիս որոշումներ ընդունելու իրավասությունը փոխանցել հենց իշխանության տիրոջը` ժողովրդին: Նոր ընտրությունների ժամանակ ժողովուրդը հնարավորություն է ստանում իր վերաբերմունքն արտահայտել նախորդ Ազգային ժողովի եւ կառավարության նկատմամբ: Լուծարման ինստիտուտի դե ֆակտո վերացումը, ինչպես դա նախատեսված է Սահմանադրության փոփոխությունների նախագծում, չի լուծում մի շատ կարեւոր խնդիր. կիսանախագահական համակարգի տրամաբանության համաձայն կառավարությունը ձեւավորում է նա, ով ունի ժողովրդից ստացած ավելի թարմ մանդատ: Պատկերացնենք մի իրավիճակ, երբ նախագահական ընտրությունը տեղի է ունենում Ազգային ժողովի ընտրությունից մեկ կամ երկու տարի հետո եւ հաղթում է Հանրապետության Նախագահի այն թեկնածուն, որն ընդդիմադիր է Ազգային ժողովի մեծամասնությանը: Այդ դեպքում երկրում կտրուկ փոխվում է քաղաքական իրավիճակը. ընտրվում է մի նախագահ, որն ունի ժողովրդի մեծամասնության աջակցությունը, բայց նա ոչինչ չի կարող փոխել քաղաքականության մեջ, քանի դեռ Ազգային ժողովում չունի մեծամասնություն: Ցանկալի կլիներ խորհրդարանի լուծարման հարցը կարգավորել այնպես, որ ավելի թարմ մանդատ ունենալու դեպքում Հանրապետության Նախագահը հնարավորություն ունենա լուծարել Ազգային ժողովը եւ փորձել ստեղծել նոր քաղաքական մեծամասնություն: Նման պարագայում Նախագահը կունենա գործելու երկու տարբերակ. կամ լուծարել Ազգային ժողովը կամ ձեւավորել կառավարություն՝ Սահմանադրությամբ սահմանված ընթացակարգով: Ի դեպ, Ֆրանսիայի նախագահ Միտերանն իր կառավարման տասնչորս տարիների ընթացքում երկու անգամ է լուծարել Ազգային ժողովը (1981 եւ 1988 թվականներին) եւ երկուսն էլ իր ընտրությունից անմիջապես հետո, երբ պառլամենտում մեծամասնություն ունեին աջ ուժերը: Ազգային ժողովի լուծարման մասին Սահմանադրության փոփոխությունների նախագծի դրույթները, գրեթե որեւէ առնչություն չունեն կոնֆլիկտների լուծման մեխանիզմների հետ: Նախագծի 74.1 հոդվածի 2 - րդ մասի համաձայն, Հանրապետության Նախագահն Ազգային ժողովի նախագահի կամ վարչապետի առաջարկությամբ կարող է արձակել Ազգային ժողովը, եթե՝ ա) Ազգային ժողովը հերթական նստաշրջանի երեք ամսվա ընթացքում որոշում չի կայացնում կառավարության որոշմամբ անհետաձգելի համարվող օրենքի նախագծի վերաբերյալ. բ) հերթական նստաշրջանի ընթացքում Ազգային ժողովի նիստերը երեք ամսից ավելի չեն գումարվում. գ) հերթական նստաշրջանի ընթացքում Ազգային ժողովը երեք ամսից ավելի իր կողմից քննարկվող հարցերի վերաբերյալ որեւէ որոշում չի կայացնում: Այս երեք դեպքերում էլ Ազգային Ժողովը կարող է հեշտությամբ խուսափել լուծարումից՝ որեւէ որոշում կայացնելով կամ նիստ գումարելով: Օրինակ, բավարար է մերժել կառավարության կողմից ներկայացված որեւէ օրինագիծ եւ դրանով խուսափել լուծարումից: Հանրապետության Նախագահի ֆունկցիաները եւ լիազորությունները Սահմանադրության փոփոխությունների նախագիծը չի անդրադարձել գործող Սահմանադրության 49 հոդվածում ամրագրված Հանրապետության Նախագահի ֆունկցիաներին վերաբերող դրույթներին: Նախագիծը հստակություն չի մտցնում, թե ինչ իրավական նշանակություն ունի 49 հոդվածը, եւ թե ինչ իրավական կապ կա 49 հոդվածի եւ 55 հոդվածում շարադրված Հանրապետության Նախագահի լիազորությունների ցանկի միջեւ: Ներկա խմբագրությամբ Սահմանադրության 49 հոդվածը կարելի է մեկնաբանել իբրեւ Հանրապետության Նախագահի օգտին լրացուցիչ ընդհանուր իրավասության նորմ: Ակնհայտ է, որ Սահմանադրության այս անորոշությունը կարող է օգտագործվել 55 հոդվածում նշված Հանրապետության Նախագահի լիազորությունների շրջանակներից դուրս՝ նրա իշխանությունն ավելի ընդլայնելու համար: Նման դեպքում հարցականի տակ կդրվի իշխանությունների բաժանման սկզբունքը, քանի որ կխաթարվի քաղաքական հավասարակշռությունը Հանրապետության Նախագահի եւ մյուս սահմանադրական մարմինների՝ պառլամենտի, կառավարության եւ դատարանների միջեւ: Քանի որ Սահմանադրության 49 հոդվածում ամրագրված Հանրապետության Նախագահի ֆունկցիաներին վերաբերող դրույթները կարող են նրա լիազորությունների անընդհատ ընդլայնման աղբյուր հանդիսանալ, անհրաժեշտ էր այս հոդվածում ավելացնել, որ Հանրապետության Նախագահն իր ֆունկցիաներն իրականացնում է Սահմանադրությամբ եւ օրենքներով իրեն վերապահված լիազորությունների միջոցով: Դրանով հստակ կդառնար, որ 49 հոդվածը Հանրապետության Նախագահի պաշտոնի ընդհանուր ֆունկցիայի նկարագրությունն է, եւ նրան իրավունք չի տալիս ձեռնարկել ցանկացած միջոցառում՝ 49 հոդվածով իրեն տրված ֆունկցիաների իրականացման համար: Նախագիծը պահպանել է Սահմանադրության 56 հոդվածի շարադրանքը. ,Հանրապետության Նախագահը հրապարակում է հրամանագրեր եւ կարգադրություններ, որոնք չեն կարող հակասել Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությանը եւ օրենքներին ու ենթակա են կատարման Հանրապետության ամբողջ տարածքում»: Առանձին վերցրած, օրենսդրական կարգավորման բացակայության պայմաններում այս հոդվածը Հանրապետության Նախագահին թույլ է տալիս առաջնային նորմաստեղծություն իրականացնել բոլոր ոլորտներում: Հանրապետության Նախագահի նման իրավասությունը, սակայն, համաձայնեցված չէ նախագծի 6 հոդվածի 5 -րդ մասի փոփոխության հետ, ըստ որի նորմատիվ իրավական ակտերն ընդունվում են Սահմանադրության եւ օրենքների հիման վրա եւ դրանց իրականացումն ապահովելու նպատակով: Հետեւաբար, ավելորդ է Հանրապետության Նախագահի ակտերի՝ Սահմանադրությանը եւ օրենքներին չհակասելու մասին դրույթը, քանի որ բոլոր ենթաօրենսդրական նորմատիվ ակտերը պետք է ընդունվեն Սահմանադրության եւ օրենքների հիման վրա եւ ի կատարումն դրանց: 56 հոդվածը պետք է ընկալվի եւ մեկնաբանվի 49 եւ 55 հոդվածների հետ համատեղ, այսինքն՝ ,ֆունկցիաների» եւ ,լիազորությունների» սահմանազատմանը համապատասխան: Վենետիկի հանձնաժողովը 2001թ. եզրակացությունում (CDL-INF (2001)17, p. 46) ընդգծում է, որ 49 հոդվածի ընդհանուր դրույթը, ըստ որի Հանրապետության Նախագահը պետք է ապահովի օրենսդիր, գործադիր եւ դատական իշխանությունների բնականոն գործունեությունը, չի կարող հիմք ընդունվել Հանրապետության Նախագահի նորմաստեղծ գործունեության համար: 56 հոդվածի լայն մեկնաբանությունը եւ Հանրապետության Նախագահի կողմից իր իշխանության չարաշահումը կանխելու նպատակով 56 հոդվածում անհրաժեշտ էր ամրագրել, որ Հանրապետության Նախագահը հրամանագրեր եւ կարգադրություններ է արձակում իր լիազորությունների իրականացման համար: Դեռեւս 2000 թ. ապրիլին, երբ Վենետիկի հանձնաժողովի հետ սկսվեցին սահմանադրական բարեփոխումների աշխատանքները, եւ՛ հանձնաժողովը, եւ՛ հայկական կողմն այն կարծիքին էին, որ Հանրապետության Նախագահն ունի նշանակման լայն լիազորություններ (հոդված 55, մասեր 5, 8, 10, 11), եւ այդ գործընթացում պետք է ընդգրկել կառավարությանն ու պառլամենտին (CDL (2000) 49, P. 3): Հանձնաժողովը նաեւ նշել է, որ քաղաքացիական ծառայողներ նշանակելու Հանրապետության Նախագահի լիազորությունը կարող է սահմանափակվել միայն վարչակազմի բարձրաստիճան պաշտոնյանների նշանակմամբ, սակայն նախագծի 55 հոդվածի 5-րդ կետը քայլ է կատարում հակառակ ուղղությամբ՝ քաղաքացիական ծառայողների կատեգորիան փոխարինում է պետական ծառայողների շատ ավելի մեծ կատեգորիայով: Որեւէ տրամաբանական հիմնավորում չունի մարզպետներին նշանակելու եւ ազատելու գործող կարգի պահպանումը, ըստ որի Հանրապետության Նախագահը վավերացնում է մարզպետների նշանակման եւ ազատման վերաբերյալ կառավարության որոշումները: Քանի որ մարզպետների հիմնական ֆունկցիան կառավարության տարածքային քաղաքականության իրականացնումն է, իսկ Հանրապետության Նախագահը կառավարության մաս չի կազմում, ապա վավերացման պահանջը հիմնավոր չէ: Եթե Հանրապետության Նախագահը չվավերացնի մարզպետների նշանակման կամ ազատման վերաբերյալ կառավարության որոշումը, ապա Հանրապետության Նախագահի այս լիազորությունը կարող է հատկապես վտանգավոր լինել ,համակեցության» պայմաններում, քանի որ նոր կառավարությունը հնարավորություն չի ունենա իրագործել իր տարածքային քաղաքականությունը: Թեեւ նախագիծը հստակեցնում է Հանրապետության Նախագահի անձեռնմխելիության հարցը (հոդված 56.1), սակայն նախագծի լուրջ բացթողումներից մեկն այն է, որ Հանրապետության Նախագահի իրավական պատասխանատվության հիմքերը սահմանափակվում են միայն պետական դավաճանությամբ կամ այլ ծանր հանցագործությամբ (հոդված 57): Քանի որ կիսանախագահական համակարգում Հանրապետության նախագահը քաղաքական պատասխանատվություն չի կրում, արեւելաեվրոպական գրեթե բոլոր սահմանադրությունները որպես Հանրապետության նախագահի պաշտոնանկության հիմք՝ նախատեսում են նաեւ սահմանադրության խախտումը, որպեսզի ինչ-որ չափով մեղմվի Հանրապետության նախագահի քաղաքական մեծ իշխանության եւ նրա քաղաքական անպատասխանատվության միջեւ առկա անհամապատասխանությունը: Նախագծի 56.1. հոդվածի համաձայն Հանրապետության Նախագահն անձեռնմխելի է: Այն, որ գործող Սահմանադրությունը Հանրապետության Նախագահին անձեռնմխելիությամբ չի օժտում, պետք է գնահատվի որպես թերություն: Գրեթե բոլոր երկրներում Հանրապետության նախագահներն օժտված են անձեռնմխելիությամբ: Սահմանելով Հանրապետության Նախագահի անձեռնմխելիություն, նախագիծը տարբերակված մոտեցում է ցուցաբերում նրա՝ կարգավիճակից բխող և կարգավիճակի հետ չկապված գործողությունների նկատմամբ: Չնայած հաճախակի պնդումների, Հանրապետության Նախագահը չի ստանում բացարձակ անձեռնմխելիություն, քանի որ նրա կարգավիճակից չբխող ցանկացած գործողության համար, եթե վերջինս իր մեջ հանցակազմ է պարունակում, Հանրապետության Նախագահը պաշտոնավարումից հետո կարող է ենթարկվել պատասխանատվության, լինի դա կաշառակերություն, սպանություն, թե խուլիգանություն: Այլ է խնդիրը՝ Հանրապետության Նախագահի կարգավիճակից բխող գործողությունների դեպքում: Հանրապետության Նախագահը պետք է երաշխավորված լինի ինչպես իր կողմից վարվող քաղաքականության, այնպես էլ իր լիազորությունների մեջ մտնող ցանկացած, այդ թվում հայեցողական լիազորությունների շրջանակում ընդունված որոշման համար հետագայում պատասխանատվության ենթարկվելուց: Հանրապետության Նախագահի կարգավիճակից բխող գործողությունների համար անձեռնմխելիության սահմանման հիմնական նպատակը Հանրապետության Նախագահին պաշտոնավարելուց հետո՝ քաղաքական դրդապատճառներով քրեական հետապնդումներից ապահովագրելն է: Հանրապետության Նախագահի կարգավիճակից բխող գործողությունները որեւէ պարագայում չեն կարող պարունակել հակաօրինական գործողություններ: Նման գործողությունների առկայությունը չի կարող որեւէ առնչություն ունենալ նրա կարգավիճակի հետ: Դրանք պետք է դասակարգվեն որպես նրա կարգավիճակի հետ չկապված գործողություններ: Հանրապետության Նախագահի անձեռնմխելիության մասին նմանատիպ ձեւակերպումներ կան բազմաթիվ այլ պետությունների սահմանադրություններում (Ռումինիա (հոդված 95), Բուլղարիա (հոդված 103), Լիտվա (Հոդված 86), Լեհաստան (հոդված 145) եւ այլն): Ուշադրության է արժանի նաեւ այն հանգամանքը, որ Ազգային ժողովի պատգամավորները նույնպես օժտված են Հանրապետության Նախագահին վերապահված անձեռնմխելիությամբ (տես՝ նախագծի հոդված 66): Հաշվի առնելով, որ Հանրապետության Նախագահի աշխատակազմը ոչ թե ինքնուրույն սահմանադրական, այլ նրան օժանդակող մարմին է (քանի որ աշխատակազմն ամբողջովին ենթակա է նրա ցուցումներին), տեղին կլիներ այն հիշատակել 55 հոդվածի 6-րդ կետում, որտեղ խոսք է գնում ,Ազգային անվտանգության խորհրդի» եւ այլ խորհրդատվական մարմինների մասին: Անիմաստ է Հանրապետության Նախագահի աշխատակազմի՝ օրենքով սահմանված կարգով ձեւավորման վերաբերյալ նախագծի 61 հոդվածի պահանջը: Պաշտպանության բնագավառում Հանրապետության Նախագահը ձեռք է բերել մի շարք նոր լիազորություններ: Հանրապետության նախագահը, ըստ նախագծի, զինված ուժերի գերագույն գլխավոր հրամանատարն է (հոդված 55 կետ 12), իսկ պատերազմի ժամանակ նա կարող է նշանակել եւ ազատել զինված ուժերի գլխավոր հրամանատարին (հոդված 55 կետ 13): Հանրապետության Նախագահը համակարգում է պետական մարմինների գործունեությունը պաշտպանության բնագավառում, նշանակում եւ ազատում է զինված ուժերի եւ այլ զորքերի բարձրագույն հրամանատարական կազմը (հոդված 55 կետ 12): Նախագծի 81 հոդվածի 3 - րդ կետի համաձայն Ազգային ժողովի նիստ գումարելու անհնարինության դեպքում, պատերազմ հայտարարելու հարցը լուծում է Հանրապետության Նախագահը: Թեեւ նախագծում սահմանադրորեն ամրագրվել է ազգային անվտանգության խորհուրդը (հոդված 55 կետ 6), սակայն այն մնում է միայն խորհրդատվական մարմին: Գործող Սահմանադրության 111 հոդվածի 4 - րդ մասի համաձայն, Հանրապետության Նախագահն Ազգային ժողովի կողմից նախաձեռնված սահմանադրական փոփոխությունների նկատմամբ ունի 2/3 վետոյի իրավունք: Չնայած Վենետիկի հանձնաժողովն իր 2004 թ. դեկտեմբերի 6 - ի եզրակացությունում քննադատության էր ենթարկել այդ դրույթը՝ համարելով չարդարացված, սակայն Հանրապետության Նախագահի այս լիազորությունը նախագիծը պահպանել է: Կառավարության նոր դերը Նախագիծը շատ կարեւոր քայլեր է կատարել կառավարության դերը բարձրացնելու եւ Հանրապետության Նախագահից նրա լիակատար կախվածությունը վերացնելու ուղղությամբ: Հստակ սահմանվել է կառավարության դերը. այն մշակում եւ իրականացնում է երկրի ներքին քաղաքականությունը, իսկ արտաքին քաղաքականությունը մշակում եւ իրականացնում է Հանրապետության Նախագահի հետ համատեղ (հոդված 85 մաս 1): Կառավարությունը ձեռք է բերել նաեւ կազմակերպչական ինքնուրույնություն՝ կառավարության նիստերը հրավիրում եւ վարում է վարչապետը (հոդված 86 մաս 1), իսկ որոշումներն ընդունում են նրա անդամները եւ չկա դրանց վավերացման անհրաժեշտություն Հանրապետության Նախագահի կողմից: Հաշվի առնելով կիսանախագահական կառավարման համակարգի այն սկզբունքը, որ ուղղակիորեն ընտրված Հանրապետության Նախագահը մեծ ազդեցություն ունի արտաքին քաղաքականության, ազգային անվտանգության եւ պաշտպանության բնագավառներում, նախագիծը նախատեսում է, որ այդ հարցերով Հանրապետության Նախագահն իրավունք ունի հրավիրել կառավարության նիստեր եւ նախագահել դրանք (հոդված 86 մաս 2), սակայն որոշումները շարունակում են ընդունել կառավարության անդամները եւ այդ որոշումների ստորագրումը կրկին վերապահված է վարչապետին: Հետեւելով Վենետիկի հանձնաժողովի բազմաթիվ առաջարկություններին, նախագիծը վերջապես ամրագրել է, որ կառավարության կառուցվածքը կառավարության առաջարկով սահմանվում է օրենքով, այլ ոչ թե Հանրապետության Նախագահի հրամանագրով, սակայն այս դրույթն ուժի մեջ է մտնելու միայն 2008 թ. հուլիսի 1 - ից: Միեւնույն ժամանակ նախագիծը պահպանել է այն դրույթը, ըստ որի կառավարության եւ նրան ենթակա պետական կառավարման այլ մարմինների գործունեության կազմակերպման կարգը վարչապետի ներկայացմամբ սահմանվում է Հանրապետության Նախագահի հրամանագրով: Նման մոտեցումն անհամատեղելի է նախագծի ընդհանուր տրամաբանության հետ, որը բարձրացնում է կառավարության կազմակերպչական ինքնուրույնությունը: Միաժամանակ նախագիծն ամբոջությամբ չի վերացրել կառավարության կախվածությունը Հանրապետության նախագահից: Պահպանվել է առաջին ընթերցմամբ ընդունված նախագծի 85 հոդվածի 3-րդ մասի դրույթը. ,Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության, միջազգային պայմանագրերի, օրենքների կամ Հանրապետության Նախագահի նորմատիվ ակտերի հիման վրա եւ դրանց կատարումն ապահովելու նպատակով կառավարությունն ընդունում է որոշումներ, որոնք ենթակա են կատարման Հանրապետության ամբողջ տարածքում»: Այս դրույթն ընդհանրապես ավելորդ է: Մի կողմից նախագծի 5 եւ 6 հոդվածների ուժով կառավարությունն արդեն իսկ կաշկանդված է գործող իրավունքով (Սահմանադրությամբ, օրենքներով, միջազգային պայմանագրերով), իսկ մյուս կողմից՝ Հանրապետության Նախագահը չունի որեւէ իրավասություն ներքին քաղաքականության հարցերում, հետեւաբար նա այդ բնագավառում չի կարող ընդունել որեւէ հրամանագիր, որը պարտադիր լինի կառավարության համար: Թեեւ վերացվել է կառավարության որոշումները վավերացնելու Հանրապետության Նախագահի լիազորությունը, սակայն պահպանվել է այն դրույթը, ըստ որի Հանրապետության Նախագահը ստանում է կառավարության ցանկացած, այդ թվում անհատական բնույթի որոշում կասեցնելու եւ Սահմանադրական դատարան դիմելու լիազորություն՝ Սահմանադրությանը եւ օրենքներին դրանց համապատասխանության հարցը պարզելու նպատակով (նախագծի 86 հոդվածի 4-րդ մաս): Այս դրույթի առնչությամբ պրոֆեսոր Օ. Լուխթերհանդթը դեռեւս 2001 թ. նշել է, որ Հանրապետության Նախագահն այս հնարավորությունը կարող է օգտագործել ոչ միայն բացառիկ հիմնավոր դեպքերում, այլեւ որպես քաղաքական միջոց՝ իր կողմից քաղաքական նպատակներով մերժված կառավարության որոշումների դեմ եւ փորձել անցկացնել իրեն նախընտրելի որոշումներ: Բացի այդ, սահմանադրական դատարանի ներգրավումը վտանգավոր է այն առումով, որ սահմանադրական դատարանը կարող է ներքաշվել Հանրապետության Նախագահի եւ կառավարության միջեւ հրատապ եւ քաղաքական մեծ նշանակություն ունեցող վեճերի մեջ, ինչը կարող է վտանգել դատարանի հեղինակությունը: Նախագիծը չի նախատեսում կառավարության որեւէ մասնակցություն Հանրապետության Նախագահի կողմից որոշումներ ընդունելու գործընթացին: Վենետիկի հանձնաժողովը դեռեւս 2000 թ. ընդգծում էր, որ եթե սահմանադրական բարեփոխումների նպատակը Հանրապետության Նախագահի գործունեության նկատմամբ պառլամենտական վերահսկողության մեծացումն է, ապա դրան կարելի է հասնել Հանրապետության Նախագահի կողմից որոշումներ ընդունելու գործընթացում նախարարներին ներգրավելով եւ պահանջելով, որ Հանրապետության Նախագահի որոշումները կրկնաստորագրվեն համապատասխան նախարարի կողմից: Կարելի էր նաեւ նախատեսել, որ Հանրապետության Նախագահը պարտադիր խորհրդակցի համապատասխան պետական մարմինների, օրինակ՝ Ազգային անվտանգության խորհրդի հետ: Նախագիծը որեւէ դրույթ չի պարունակում նախարարների սահմանադրական-իրավական կարգավիճակի եւ նրանց գործունեության ոլորտների վերաբերյալ: Նախարարների կարգավիճակի սահմանադրական ամրագրումը որպես կառավարության անդամների եւ որոշակի ոլորտներ ղեկավարող պաշտոնատար անձանց՝ որոշակիորեն կուժեղացներ նրանց դիրքը վարչապետի նկատմամբ եւ կընդգծեր կառավարության նշանակությունը որպես կոլեգիալ մարմին: Ազգային ժողովը Նախագիծը զգալիորեն ուժեղացրել է Ազգային ժողովի դերը քաղաքական համակարգում: Առանց Ազգային ժողովի աջակցության որեւէ կառավարություն չի կարող երկար գոյատեւել եւ իրականացնել երկրի քաղաքականությունը: Ազգային ժողովն այլեւս չի գտնվում լուծարման մշտական սպառնալիքի ներքո, իսկ նրա վերահսկողական գործառույթը զգալիորեն ընդլայնվել է: Նախագիծը սահմանել է, որ Ազգային ժողովի լիազորությունների ժամկետը 5 տարի է (գործող Սահմանադրությամբ սահմանված 4 տարվա փոխարեն): Նախագծի 62 հոդվածի 2 - րդ մասի համաձայն, Ազգային ժողովն իր կանոնակարգ օրենքով նախատեսված կարգով կարող է ընդունել ուղերձներ եւ հայտարարություններ: Այս լիազորության շնորհիվ խորհրդարանն ի վիճակի կլինի օպերատիվ արձագանքել երկրի ներքին եւ արտաքին քաղաքականության կարեւոր հարցերին եւ արտահայտել իր քաղաքական կամքը: Նախագիծը, սակայն, չի անդրադարձել պառլամենտի իրավասություններն անհարկի սահմանափակող 62 հոդվածի 3 - րդ մասին, ըստ որի Ազգային ժողովի լիազորությունները սահմանվում են միայն Սահմանադրությամբ: Նման սահմանափակումը հարիր չէ Ազգային ժողովին, քանի որ ակնհայտ է, որ խորհրդարանը, որպես ժողովրդի ներկայացուցիչ, ժողովրդավարության սկզբունքներին համաձայն, իր լիազորությունները պետք է իրավասու լինի սահմանել նաեւ օրենքով: Հասկանալի է, որ լիազորություններ սահմանելիս օրենսդիրը կաշկանդված է Սահմանադրությամբ, այսինքն նոր լիազորությունները չեն կարող հակասել Սահմանադրությանը: Եթե նման սահմանափակումը պահպանվում է, ապա վտանգ է առաջանում, որ նոր քաղաքական մարտահրավերների հետեւանքով խորհրդարանի լիազորությունների ընդլայնման անհրաժեշտության դեպքում, դա կարող է իրականացվել միայն սահմանադրական փոփոխությունների միջոցով: Նախագիծը պահպանում է գործող Սահմանադրության հակապառլամենտական մեկ այլ միտում՝ Սահմանադրությամբ Ազգային ժողովի մշտական հանձնաժողովների թվի սահմանափակումը (հոդ. 73 մաս 1), չնայած հանձնաժողովների առավելագույն թիվը կրկնապատակվել է (12՝ 6 - ի փոխարեն): Այս դրույթը սահմանափակում է խորհրդարանի կողմից իր գործունեության ներքին կարգն ինքնուրույն սահմանելու իրավունքը: Հանձնաժողովների քանակի եւ դրանց ստեղծման նպատակների հարցում ժողովրդական ներկայացուցչությունը պետք է ունենա ինքնուրույն որոշում կայացնելու ազատություն, որպեսզի նա արդյունավետ վերահսկողություն իրականացնելու հնարավորություն ունենա գործադիր իշխանության նկատմամբ: Նախագիծը, հետեւելով գործող Սահմանադրությանը, սահմանում է մշտական հանձնաժողովների հիմնական գործառույթները, սակայն դրանց թվում չի նշում գլխավորներից մեկը՝ պառլամենտական վերահսկողության իրականացումը: Ճիշտ կլիներ, եթե մշտական հանձնաժողովների գործառույթների սահմանման հարցը հստակ ամրագրվեր Սահմանադրությունում կամ էլ այն վերապահվեր Ազգային ժողովի կանոնակարգին, ինչպես վարվել են բազմաթիվ ժողովրդավարական երկրներ: Քանի որ երկրի քաղաքականության մշակման եւ իրականացման գործընթացում նախագիծն ուժեղացնում է պառլամենտական մեծամասնության աջակցության վրա հենվող կառավարության դերը, եւ քաղաքական պայքարը հիմնականում ընթանում է պառլամենտական մեծամասնության եւ փոքրամասնության միջեւ, ապա նպատակահարմար կլիներ գերմանական Սահմանադրության 44 հոդվածի օրինակով ամրագրել փոքրամասնության իրավունքը՝ ստեղծելու քննիչ հանձնաժողովներ (Գերմանիայում այս իրավունքից օգտվում է պատգամավորների մեկ քառորդը): Բացի այդ, փոքրամասնության իրավունքների պաշտպանությանը լավագույնս կարող էր նպաստել նաեւ Խորվաթիայի Սահմանադրության 91 հոդվածի այն դրույթը, ըստ որի քննիչ հանձնաժողովի նախագահը նշանակվում է պառլամենտի մեծամասնության կողմից՝ ընդդիմության պատգամավորների կազմից: Ազգային ժողովի կողմից իր վերահսկողական գործառույթն արդյունավետ իրականացնելու համար շատ կարեւոր քայլ է հարցապնդումների ինստիտուտի ներմուծումը (հոդված 80): Ի տարբերություն հարցերի, հարցապնդումների առնչությամբ Ազգային ժողովը կարող է ընդունել որոշումներ, ընդհուպ մինչեւ կառավարությանն անվստահություն հայտնել: Հարցապնդումներով դիմելու, քննարկում կազմակերպելու եւ դրանց վերաբերյալ որոշումներ կայացնելու կարգը սահմանվում է Ազգային ժողովի կանոնակարգ օրենքով: Նախագծի 69 հոդվածն ընդհանրապես վերացրել է հերթական նստաշրջանների ժամկետների ամրագրումը եւ այն վերապահել է Ազգային ժողովի կանոնակարգ օրենքին: Ավելի նպատակահարմար կլիներ Սահմանադրությունում պահպանել նստաշրջանների ժամկետի սահմանումը, ինչը բնորոշ է նաեւ բազմաթիվ այլ երկրների սահմանադրություններին: Քանի որ Ազգային ժողովի պրակտիկան ցույց տվեց, որ գործող Սահմանադրությամբ սահմանված ժամկետները բավական կարճ են, ապա ճիշտ կլիներ ամրագրել, որ Ազգային ժողովի հերթական նստաշրջանների տեւողությունը 9 կամ 10 ամիս է: Կարեւոր փոփոխություն է կատարված նախագծի 70 հոդվածում, ըստ որի Ազգային ժողովի արտահերթ նստաշրջան կամ նիստ գումարում է Ազգային ժողովի նախագահը` Հանրապետության Նախագահի, պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ երրորդի կամ կառավարության նախաձեռնությամբ: Արտահերթ նստաշրջանը կամ նիստն անցկացվում են նախաձեռնողի սահմանած օրակարգով եւ ժամկետում: Այս փոփոխությամբ մի կողմից Հանրապետության Նախագահն այլեւս որեւէ հայեցողություն չունի արտահերթ նստաշրջան կամ նիստ հրավիրելու հարցում, իսկ մյուս կողմից՝ նա իրավունք է ստանում պահանջել արտահերթ նստաշրջանի կամ նիստի հրավիրում՝ իր կողմից առաջադրված հարցերը քննարկելու նպատակով: Նախագծի 74.1 հոդվածի 2 մասի ա) ենթակետի համաձայն, Ազգային ժողովը կարող է արձակվել, եթե խորհրդարանը կառավարության որոշմամբ անհետաձգելի համարվող օրենքի նախագծի վերաբերյալ որոշում չի կայացնում հերթական նստաշրջանի երեք ամսվա ընթացքում: Նման ձեւակերպումը չափազանց անորոշ է: Նախ, անհասկանալի է, ,որոշում» բառն իր մեջ ընդգրկո՞ւմ է ինչպես դրական, այնպես էլ բացասական որոշումները, թե՝ ոչ: Երկրորդ՝ անհետաձգելի համարվող օրենքի նախագիծ արտահայտությունն այլեւս չի հանդիպում նախագծի այլ դրույթներում եւ բաց է մնում, թե խոսքն ի՞նչ օրինագծերի մասին է եւ կառավարությունն ի՞նչ հաճախականությամբ կարող է անհետաձգելի ճանաչել այս կամ այն օրինագիծը: Նախագիծը պահպանել է գործող Սահմանադրության այն դրույթը, ըստ որի կառավարությունը կարող է սահմանել իր ներկայացրած օրենքների նախագծերի քննարկման հաջորդականությունը եւ պահանջել, որ դրանք քվեարկության դրվեն միայն իր համար ընդունելի ուղղումներով: Այս լիազորության առնչությամբ Վենետիկի հանձնաժողովը 2004 թ. եզրակացության մեջ նշել է, որ դրանով կառավարությունը կարող է որոշել, թե Ազգային ժողովն ինչպես իրականացնի իր օրենսդրական իրավասությունը եւ պնդել, որ այդ դրույթը հանվի վերջնական տեքստից: Նախագիծը, ինչպես եւ գործող Սահմանադրությունը, Հանրապետության Նախագահի կողմից արտակարգ կամ ռազմական դրություն հայտարարելու ժամանակ նախատեսում է, որ Ազգային ժողովը կարող է չեղյալ հայտարարել ձեռնարկված միջոցառումները (հոդված 81 մաս 2): Սակայն Ազգային ժողովն իրավունք չունի վերացնել արտակարգ կամ ռազմական դրության ռեժիմը, ինչը կարող է հանգեցնել Հանրապետության Նախագահի եւ Ազգային ժողովի միջեւ կոնֆլիկտների: Ազգային ժողովին նման լիազորությամբ օժտելու անհրաժեշտությունն ընդգծված է Վենետիկի հանձնաժողովի 2001 թ. եզրակացությունում (CDL-INF(2001)17, կետ 45): Նախագծի 81 հոդվածում սահմանված է Ազգային ժողովի կողմից վավերացման ենթակա միջազգային պայմանագրերի շրջանակը: Գործող Սահմանադրության 81 հոդվածի համաձայն, Ազգային ժողովի վավերացման ենթակա միջազգային պայմանագրերի շրջանակը սահմանվում է օրենքով: Ազգային ժողովի կողմից վավերացման ենթակա միջազգային պայմանագրերի շրջանակը Սահմանադրությամբ ամրագրելու հանգամանքը պետք է առաջընթաց համարել, քանի որ միշտ էլ օրենքով Ազգային ժողովի կողմից վավերացվող միջազգային պայմանագրերի շրջանակը նվազագույնի հասցնելու վտանգ կա: Ազգային ժողովի վավերացմանն ենթակա միջազգային պայմանագրերի շարքում պետական սահմանի փոփոխության մասին դրույթի զետեղումը բազմաթիվ տարակարծիք մեկնաբանությունների տեղիք է տվել: Մինչև այս նորմի վերլուծությանն անդրադառնալը անհրաժեշտ է նշել, որ սահմանների փոփոխության հարցը միջազգային պրակտիկայում լուծվում է երկու ճանապարհով. կամ դա արվում է պառլամենտների կողմից վավերացված միջազգային պայմանագրերով, կամ այդ հարցով անց է կացվում հանրաքվե: Սահմանների փոփոխման հետ կապված հարաբերություններում նախագծով գործող օրենսդրությունից տարբերվող փոփոխություններ չեն կատարվել. այդ հարաբերությունները պարզապես սահմանադրական կարգավորում են ստացել: Ինչպես գործող օրենսդրությամբ, այնպես էլ առաջարկվող փոփոխությունների համաձայն, սահմանների փոփոխության հետ կապված միջազգային պայմանագրերն Ազգային ժողովի կողմից ենթակա են վավերացման: Ուստի որևէ հիմք չունեն այն պնդումները, որ նախագիծը նախկինում գոյություն չունեցող լիազորություն է տալիս Հանրապետության Նախագահին՝ Ազգային ժողովի միջոցով սահմանների փոփոխման հետ կապված հարցերը լուծելու համար: ,Միջազգային պայմանագրերի մասին» օրենքի 7 հոդվածը Հայաuտանի Հանրապետության միջպետական պայմանագրով կարգավորվող հարաբերությունների շարքում սահմանում է նաև ,տարածքային հարցերի հետ կապված» հարաբերությունները: Նույն օրենքի 23 հոդվածի 2 - րդ կետի համաձայն Ազգային ժողովը վավերացնում է միջպետական պայմանագրերը: Թերեւս, նպատակահարմար կլիներ սահմանների փոփոխման հարցում նախատեսվեր նաեւ հանրաքվեի անցկացման հնարավորություն: Նախագծի 83.3 հոդվածում ամրագրված է Ազգային ժողովի բացառիկ օրենսդրական կարգավորման ոլորտը: Եթե 2004 թ. իր եզրակացության մեջ Վենետիկի հանձնաժողովն ափսոսանքով փաստում էր, որ Ազգային ժողովի բացառիկ օրենսդրական իրավասությանը պատկանող հարցերի թիվը կրճատվել է (2001 թ. նախագծում կար 37 կետ, իսկ 2004 թ. օգոստոսի նախագծում՝ 18), ապա Սահմանադրության փոփոխությունների նախագծում Ազգային ժողովն ունի ընդամենը 11 բացառիկ օրենսդրական իրավասություն: Նախագիծը շարունակում է անտեսել անկախ հանձնաժողովների հիմնախնդիրը, որի հետեւանքով դրանք շարունակում են մնալ հակասահմանադրական մարմիններ, քանի որ Սահմանադրության 2 հոդվածի 2 -րդ մասի համաձայն՝ պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինները պետք է նախատեսված լինեն հենց Սահմանադրությամբ: Բացի այդ, Սահմանադրությունում Ազգային ժողովի լիազորությունների սպառիչ սահմանումը (62 հոդվածի 3 մաս) բացառում է Ազգային ժողովի որեւէ մասնակցություն անկախ հանձնաժողովների ձեւավորմանը: Սահմանադրության նախագծում միակ բացառությունը վերաբերում է ՀՌԱՀ-ին, որը պետք է ձեւավորվի Ազգային ժողովի եւ Հանրապետության Նախագահի կողմից: Ազգային ժողովը նախագծի համաձայն ստանում է նոր նշանակումներ կատարելու լիազորություն: Նախագծի 83.1 հոդվածի 1 - ին մասը սահմանում է, որ մարդու իրավունքների պաշտպանն ընտրվում է Ազգային ժողովի կողմից՝ պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով: Եթե գործող Սահմանադրությամբ Ազգային ժողովը որեւէ առնչություն չունի գլխավոր դատախազի նշանակման ու ազատման հետ, ապա ըստ նախագծի 103 հոդվածի 2 - րդ մասի, գլխավոր դատախազին Հանրապետության Նախագահի առաջարկությամբ նշանակում է Ազգային ժողովը` 6 տարի ժամկետով։ Օրենքով սահմանված դեպքերում Հանրապետության Նախագահի առաջարկությամբ Ազգային ժողովը պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ կարող է պաշտոնանկ անել գլխավոր դատախազին (հոդված 103, մաս 3): Ազգային ժողովը նախագծի 94.1 հոդվածի 2 - րդ կետին համապատասխան ընտրում է արդարադատության խորհրդի երկու անդամ: Նախագծի 83.3 հոդվածի 5 - րդ մասի համաձայն, օրենքով սահմանված դեպքերում Ազգային ժողովը պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ Հանրապետության Նախագահի առաջարկությամբ կարող է պաշտոնանկ անել կենտրոնական բանկի նախագահին: Այս լիազորությունն Ազգային ժողովն արդեն ունի ,Կենտրոնական բանկի մասին» օրենքով, ինչը, սակայն, հակասում է գործող Սահմանադրության 62 հոդվածի 3-րդ մասին: Քանի որ Ազգային ժողովի վերահսկիչ պալատն ըստ նախագծի վերանվանվել է Հայաստանի Հանրապետության վերահսկիչ պալատ եւ այն արդեն անկախ վերահսկողական մարմին է, ապա ըստ նախագծի 83.4 5 -րդ մասի Ազգային ժողովը վերահսկիչ պալատի նախագահին նշանակում է ոչ թե Ազգային ժողովի նախագահի, այլ Հանրապետության Նախագահի առաջարկությամբ: 4. ԴԱՏԱԿԱՆ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ Դատական իշխանության անկախության ապահովումը սահմանադրական բարեփոխումների ամենակարեւոր խնդիրներից մեկն է: Ինչպես մարդու եւ քաղաքացու հիմնական իրավունքների պաշտպանությունը, այնպես էլ իշխանությունների բաժանման արդյունավետությունը, ի վերջո, պայմանավորված է անկախ երրորդ իշխանության գոյությամբ, առանց որի Սահմանադրության կողմից իրավական պետության հռչակումը կդառնա դատարկ ու անբովանդակ մի հռչակագիր: Վենետիկի հանձնաժողովը 2004 թ. դեկտեմբերի 6 - ի եզրակացության մեջ ընդգծում է, որ ,անկախ եւ անկողմնակալ դատական իշխանության հաստատման եւ գործունեության սահմանադրական երաշխիքների ամրագրումը ճանաչվել է Հայաստանի սահմանադրական բարեփոխումների առանցքային խնդիրներից մեկը» (CDL-AD(2004)044, p. 56): Արդարադատության խորհուրդ Հայաստանի գործող Սահմանադրությունը սահմանել է մի մարմին՝ արդարադատության խորհուրդը, որն առաջին հերթին պետք է ապահովի դատավորների անկախությունը (հոդվածներ 94, 95): Դատավորների անկախությունը ապահովելու տեսանկյունից արդարադատության խորհրդի կազմը տրամաբանական չէ, քանի որ նրա բոլոր անդամներին նշանակում է Հանրապետության Նախագահը, որի գլխավորությամբ խորհուրդը հենց իրեն՝ Հանրապետության Նախագահին, առաջարկություններ է ներկայացնում դատավորների պրոֆեսիոնալ գործունեության կարեւորագույն հարցերի վերաբերյալ: Սահմանադրության փոփոխությունների նախագծով արդարադատության խորհրդի կազմն արմատական փոփոխության է ենթարկված: Խորհրդի կազմում այլեւս ընդգրկված չեն Հանրապետության Նախագահը, արդարադատության նախարարը եւ գլխավոր դատախազը: Ըստ նախագծի 94.1 հոդվածի, խորհուրդը բաղկացած է ինը դատավորից եւ չորս իրավաբան գիտնականից: Հանրապետության Նախագահը եւ Ազգային ժողովը նշանակում են երկուական իրավաբան գիտնական, իսկ խորհրդի դատավոր անդամներն ընտրվում են դատավորների ընդհանուր ժողովի կողմից: Ըստ նախագծի, արդարադատության խորհուրդը չունի խորհրդի նախագահ, իսկ նրա նիստերն ի պաշտոնե վարում է վճռաբեկ դատարանի նախագահը՝ առանց քվեարկության իրավունքի: Ի տարբերություն առաջին ընթերցմամբ ընդունված նախագծի, նախագիծը վերականգնել է գործող Սահմանադրության 95 հոդվածի 3 - րդ մասի այն դրույթը, համաձայն որի արդարադատության խորհուրդը Հանրապետության Նախագահին առաջարկում է վճռաբեկ դատարանի, նրա պալատների նախագահների եւ դատավորների, վերաքննիչ, առաջին ատյանի եւ այլ դատարանների նախագահների թեկնածությունները, ինչպես նաեւ՝ եզրակացություն է տալիս ներկայացված մյուս դատավորների թեկնածությունների վերաբերյալ: Ըստ 55 հոդվածի 11 - րդ մասի, Հանրապետության Նախագահը նշանակում է վճռաբեկ դատարանի եւ նրա պալատների, վերաքննիչ, առաջին ատյանի եւ այլ դատարանների նախագահներին ու դատավորներին: 95 հոդվածի 2 - րդ կետի բացթողումն այն է, որ Սահմանադրությունը չի նշում այն մարմինը, որն արդարադատության խորհրդին իրավասու է ներկայացնել դատավորների թեկնածություններ: Նման մոտեցումը բացառում է, որ դատավորի թեկնածուներին ընտրի արդարադատության խորհուրդը: Նախագիծը չի անդրադառնում սկզբունքային նշանակություն ունեցող այն հարցին, թե Հանրապետության Նախագահը դատավորների նշանակման ժամանակ կարո՞ղ է մերժել արդարադատության խորհրդի առաջարկությունները, թե՝ ոչ: Նախընտրելի կլիներ, որ այս հարցը սպառիչ պատասխան ստանար Սահմանադրության մակարդակով, որպեսզի օրենսդիրը հետագայում հնարավորություն չունենա ընդլայնել Հանրապետության Նախագահի լիազորությունները: Օրինակ, կարելի էր ամրագրել, որ Հանրապետության Նախագահը չի կարող մերժել դատարանի նախագահի կամ դատավորի նշանակումը, եթե Արդարադատության խորհուրդը վերստին առաջարկում է նույն թեկնածությունը: Նախագիծը չի սահմանում դատավորի լիազորությունների դադարեցման հիմքերը, մինչդեռ այս խնդիրը դատավորի անկախության կարեւորագույն երաշխիքներից մեկն է եւ անպայման պետք է կարգավորվեր Սահմանադրության մակարդակով: Այս հարցը լուծելու համար արդարադատության խորհրդում սահմանված չէ դատավարական ընթացակարգ: Արդարադատության խորհրդի կողմից դատավորի լիազորությունների դադարեցման մասին ընդունված որոշումը բողոքարկելու որեւէ հնարավորություն նախագիծը չի նախատեսում: 2001 թ. նախագծով դատավորների պաշտոնանկության հարցը վերապահված էր սահմանադրական դատարանին (հոդված 100.8.), ինչը Վենետիկի հանձնաժողովը դրական էր գնահատել, սակայն վերջինս խնդրահարույց էր դիտել այն հանգամանքը, որ սահմանադրական դատարանի որոշման դեմ որեւէ գործուն պաշտպանության միջոց նախատեսված չէ: Հանձնաժողովը 2001 թ. եզրակացությունում որպես ավելի համարժեք լուծում առաջարկում էր դատավորի պաշտոնանկության նախաձեռնությունը վերապահել արդարադատության խորհրդին` միաժամանակ պաշտոնանկ արված դատավորին տալով սահմանադրական դատարան դիմելու հնարավորություն (CDL-INF(2002)17, p. 63): Նախագիծը չի անդրադառնում դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հիմքերին: Դատավորների անկախությունն ապահովելու համար պետք էր Սահմանադրության մակարդակով ամրագրել, որ դատավորը արդարադատության իրականացման հետ կապված՝ կարգապահական պատասխանատվության կարող է ենթարկվել միայն օրենքի դիտավորյալ եւ (կամ) կոպիտ խախտման համար: Քանի որ դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու համար իրավասու միակ ատյանը արդարադատության խորհուրդն է, ապա անհրաժեշտ էր սահմանել, որ վերջինս այս հարցը քննում է դատավարական ընթացակարգով: Արդարադատություն իրականացնելիս դատավորի գործունեությանը միջամտելու արատավոր պրակտիկան կանխարգելելու նպատակով արդարադատության խորհրդին պետք էր իրավունք վերապահել քննելու պետական մարմինների եւ պաշտոնատար անձանց կողմից դատարանների գործունեությանը միջամտելու եւ դատավորների վրա ճնշում գործադրելու հարցերը: Ըստ նախագծի, արդարադատության խորհուրդն այլեւս չունի դատավորներին որակավորման դասեր շնորհելու վերաբերյալ Հանրապետության Նախագահին առաջարկ ներկայացնելու իրավունք, եւ Հանրապետության Նախագահը դասային աստիճաններ շնորհելիս բացարձակ ազատ է: Նախագծի 95 հոդվածի 5 - րդ կետի համաձայն արդարադատության խորհուրդն առաջարկ է ներկայացնում Հանրապետության Նախագահին բոլոր դատավորների լիազորությունները դադարեցնելու, նրանց կալանավորելու, որպես մեղադրյալ ներգրավելու կամ նրանց նկատմամբ դատական կարգով վարչական պատասխանատվության ենթարկելու համաձայնություն տալու մասին, սակայն նախագծի 55 հոդվածի 11 - րդ կետում Հանրապետության Նախագահը լիազորված է լուծելու միայն վճռաբեկ դատարանի եւ նրա պալատների նախագահների եւ դատավորների, վերաքննիչ, առաջին ատյանի եւ մասնագիտացված դատարանների նախագահներին առնչվող համապատասխան հարցերը: Վերաքննիչ, առաջին ատյանի եւ մասնագիտացված դատարանների դատավորների հարցը նախագիծը, բաց է թողել: Դատարանակազմություն Դատարանակազմությանը նվիրված 92 հոդվածից հանված է տնտեսական եւ զինվորական դատարանների հիշատակումը, որոնցով վերանում է այդ դատարանների գոյության սահմանադրական-իրավական հիմքը: Մասնագիտացված դատարանների ստեղծման հարցը Սահմանադրությունն ամբողջությամբ վերապահում է օրենսդրին: Նման մոտեցումը դժվար է արադարացված համարել, քանի որ մասնագիտացված դատարանների ստեղծումն այնքան կարեւոր խնդիր է, որ պահանջում է կարգավորման սահմանադրական մակարդակ: Վարչական դատարանի ստեղծման առնչությամբ նման եզրահանգման էր եկել նաեւ Վենետիկի հանձնաժողովը 2001 թ. հուլիսի 23 - ի եզրակացությունում (CDL-INF(2002)17, p. 59): Նախագիծը վերացրել է գործող Սահմանադրության 91 հոդվածի 2 - րդ մասով սահմանված երդվյալների մասնակցությամբ դատավարության հնարավորությունը, ինչը, թերեւս, անհրաժեշտ չէր: Նախագծի 92 հոդվածի կարեւորագույն նորույթը վճռաբեկ դատարանի նոր դերի ամագրումն է: Ըստ այդ հոդվածի 2 - րդ մասի, ,Հայաստանի Հանրապետության բարձրագույն դատական ատյանը, բացի սահմանադրական արդարադատության հարցերից, վճռաբեկ դատարանն է, որը կոչված է ապահովելու օրենքի միատեսակ կիրառությունը»: Oրենքի միատեսակ կիրառություն ապահովելու համար վճռաբեկ դատարանը պետք է ճիշտ մեկնաբանի օրենքը եւ նպաստի իրավունքի զարգացմանը: Վճռաբեկ դատարանի սահմանադրական նոր դերի ձեւակերպումը վճռաբեկ դատարանին հնարավորություն է տալու որոշակի նախապայմանների առկայության դեպքում գործը լուծել ըստ էության եւ ոչ թե այն վերաքննության ուղարկել վերաքննիչ դատարան: Դա օրենքով կարելի է նախատեսել հատկապես այն դեպքերում, երբ վճռաբեկ դատարանն ի վիճակի է վերաքննիչ դատարանի կողմից պարզված փաստական հանգամանքների հիման վրա իրավական տեսանկյունից վերջնականորեն լուծել գործը: Նման պարագայում հնարավոր կլինի խուսափել դատական վեճերի անհարկի շրջապտույտից, որն առկա է Հայաստանի դատական պրակտիկայում: Նախագիծը վերացրել է գործող Սահմանադրության 93 հոդվածը, որը վերաբերում է վճռաբեկ դատարան բողոք բերող սուբյեկտներին: Այս հարցի կարգավորումը նախագիծն արդարացիորեն թողել է օրենսդրին: Նախագիծը չի անդրադառնում իրավական պետությունում դատական իշխանության անկախությունը եւ անաչառությունը երաշխավորող այնպիսի կարեւորագույն հարցերի, ինչպիսիք են պետության կողմից դատարանի պատշաճ ֆինանսավորման պարտականությունը, դատավորների բնականոն աշխատանքի համար պայմանների ապահովումը եւ նրանց պաշտոնին ու պարտականությունների ծավալին համապատասխանող վարձատրությունը, դատավորից որեւէ գործի վերաբերյալ հաշվետվություն պահանջելու անթույլատրելիությունը: Սահմանադրական դատարան Նախագիծը կարեւոր քայլեր է կատարել սահմանադրական արդարադատության արդյունավետությունը բարձրացնելու ուղղությամբ: Սահմանադրական դատարան դիմող սուբյեկտների վերաբերյալ նախագծի նոր դրույթները կարեւոր քայլ են սահմանադրության գերակայությունը եւ նրա նորմերի անմիջական գործողությունն ապահովելու համար, քանի որ գործող Սահմանադրությունը նորմատիվ իրավական ակտերի սահմանադրականության պարզման հարցերով խստորեն սահմանափակել է դատարան դիմող սուբյեկտների ցանկը (Հանրապետության Նախագահ եւ պատգամավորների առնվազն մեկ երրորդ): Ըստ նախագծի 101 հոդվածի 1 - ին մասի 5-րդ կետի, պատգամավորների առնվազն մեկ հինգերորդը (գործող Սահմանադրության 1/3-ի փոխարեն) իրավունք է ստանում դիմել Սահմանադրական դատարան՝ նորմատիվ իրավական ակտերի սահմանադրականությունը պարզելու հարցերով: Սա կարեւոր առաջընթաց է, չնայած ավելի նպատակահարմար կլիներ նման իրավունքով օժտել յուրաքանչյուր պատգամավորական խմբակցության: Նախագիծն ընդլայնում է նաեւ սահմանադրական դատարանի քննությանը ենթակա նորմատիվ իրավական ակտերի շրջանակը՝ օրենքներից, Ազգային ժողովի որոշումներից, Հանրապետության Նախագահի հրամանագրերից եւ կառավարության որոշումներից բացի սահմանադրական դատարանի քննության առարկա կարող են նաեւ հանդիսանալ վարչապետի եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների որոշումները (հոդված 100 կետ 1): Նախագիծը ներմուծում է սահմանադրական գանգատի ինստիտուտի տարատեսակներից մեկը, ըստ որի սահմանադրական դատարան դիմելու իրավունք է ձեռք բերում յուրաքանչյուր ոք՝ կոնկրետ գործով, երբ առկա է դատարանի վերջնական ակտը, սպառվել են դատական պաշտպանության բոլոր միջոցները եւ վիճարկվում է այդ ակտով անձի նկատմամբ կիրառված օրենքի դրույթի սահմանադրականությունը: Սահմանադրության փոփոխությունների նախագիծն ընտրել է սահմանադրական գանգատի նեղ տարատեսակը, որի էությունը միայն վիճարկվող օրենքի նորմի, այլ ոչ թե նաեւ դատարանի վերջնական ակտի սահմանադրականության պարզման մեջ է: Օրենքի նորմի դեմ գանգատի էությունն այն է, որ դիմողը չի վիճարկում վերջնական դատական ակտի իրավաչափությունը, այլ պնդում է, որ այդ դատական ակտն ընդունվել է օրենքի այնպիսի նորմի հիման վրա, որը հակասում է Սահմանադրությանը: Դիմողը սահմանադրական գանգատի միջոցով պահանջում է վերացնել վիճարկվող նորմը, որի արդյունքում դատական վարույթի վերաբացման համար հիմք է առաջանում: Սահմանադրական գանգատի դասական տարատեսակը, այսպես կոչված գերմանական մոդելը, մարդուն թույլ է տալիս վիճարկել ոչ միայն իրավական նորմի սահմանադրականությունը, այլեւ հենց դատարանի վերջնական ակտը, եթե դատարանն իրավական նորմը մեկնաբանել եւ կիրառել է սահմանադրությանը հակասող ձեւով կամ դատավարության ընթացքում խախտել է դիմողի դատավարական իրավունքները: Սահմանադրության փոփոխությունների նախագիծն ընդունեց սահմանադրական գանգատի սահմանափակ տարբերակը (իրավական նորմի սահմանադրականության վիճարկումը), քանի որ, հաշվի առնելով Հայաստանում իրավական կուլտուրայի ներկա մակարդակը, դասական մոդելի ընդունման դեպքում չէր բացառվում, որ սահմանադրական դատարանը կհեղեղվեր դատական վերջնական ակտերի դեմ գանգատներով, իսկ սահմանադրական դատարանը կարող էր վերածվել սուպերռեվիզիոն դատարանի: Թեեւ սահմանադրական գանգատի սահմանափակ տարբերակն ինքնին ընդունելի է, սակայն նախագիծն այն անհարկի ձեւով էլ ավելի է սահմանափակել, քանի որ սահմանադրական դատարանի քննության առարկա կարող են դառնալ միայն օրենքի նորմերը: Նախագծում անհրաժեշտ էր ամրագրել, որ անձը սահմանադրական գանգատի շրջանակներում պետք է իրավունք ունենա վիճարկել ոչ միայն օրենքների, այլեւ ցանկացած այլ նորմատիվ ակտի դրույթների սահմանադրականությունը, քանի որ շատ հաճախ ֆիզիկական եւ իրավաբանական անձանց իրավունքները խախտվում են հենց ենթաօրենսդրական ակտերով: Սահմանադրական գանգատի նման սահմանափակումը որեւէ կերպ հիմնավորված չէ, մանավանդ, եթե հաշվի առնենք, որ մարդու իրավունքների պաշտպանը, դատարանները եւ գլխավոր դատախազն իրավասու են դիմել սահմանադրական դատարան նաեւ ենթաօրենսդրական նորմատիվ ակտերի սահմանադրականության հարցերով: Սահմանադրության փոփոխությունների նախագծի 101 հոդվածի 7 - րդ եւ 8 - րդ կետերի համաձայն, սահմանադրական դատարան դիմելու իրավունք են ձեռք բերում նաեւ դատարանները, գլխավոր դատախազը, մարդու իրավունքների պաշտպանը եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինները: Հատկապես կարեւոր է դատարանների սահմանադրական դատարան դիմելու իրավունքը, որը Հայաստանում առաջին անգամ ներմուծում է նորմերի կոնկրետ վերահսկողության ինստիտուտը: Ըստ նախագծի 101 հոդվածի 7 - րդ կետի, դատարանները եւ գլխավոր դատախազն իրենց վարույթում գտնվող կոնկրետ գործին առնչվող նորմատիվ ակտերի դրույթների սահմանադրականության հարցերով իրավունք ունեն դիմել սահմանադրական դատարան, սակայն նախագիծը դատարանի սահմանադրական դատարան դիմելու հնարավորությունը ձեւակերպել է որպես իրավունք, այլ ոչ թե պարտականություն: Եթե դատարանը գտնում է, որ կիրառման ենթակա նորմը հակասահմանադրական է, ապա պարզ չէ, թե նա կարո՞ղ է պարզապես չկիրառել այն եւ միաժամանակ չդիմել սահմանադրական դատարան: Նման մոտեցման օգտին են խոսում Սահմանադրության նախագծի մի քանի դրույթներ՝ Սահմանադրության բարձրագույն իրավաբանական ուժը եւ նրա նորմերի անմիջական գործողությունը (հոդված 6 մաս 1), արդարադատություն իրականացնելիս դատավորի ենթարկվելը Սահմանադրությանը եւ օրենքին (հոդված 97, մաս 1): Մյուս կողմից, միայն սահմանադրական դատարանն է իրավասու որոշել օրենքների համապատասխանությունը Սահմանադրությանը: Տարակարծություններից խուսափելու համար ճիշտ կլիներ հենց Սահմանադրությունում ամրագրել, որ դատարանները պարտավոր են դիմել սահմանադրական դատարան, եթե նրանք գտնում են, որ կիրառման ենթակա նորմը հակասահմանադրական է: Լեհաստանում, որը նույնպես Սահմանադրության մակարդակով միանշանակ չի լուծել այս հարցը, մինչ օրս չեն դադարում վեճերն այն մասին, թե արդյոք ընդհանուր իրավասության եւ մասնագիտացված դատարանները, անմիջականորեն կիրառելով Սահմանադրությունը, կարող են չկիրառել օրենքի, իրենց կարծիքով, հակասահմանադրական նորմերը: Մարդու իրավունքների պաշտպանի սահմանադրական դատարան դիմելու իրավունքը կարեւոր դրույթ է, որը, ինչպես նշել է Վենետիկի հանձնժողովը, ինչպես մարդու իրավունքների պաշտպանին, այնպես էլ սահմանադրական դատարանին հնարավորություն է տալիս դառնալ մարդու իրավունքների եւ սահմանադրական կարգի պաշտպանության կարեւոր դերակատարներ: Նախագծի 101 հոդվածի 8-րդ կետը մարդու իրավունքների պաշտպանին ցանկացած ժամանակ հնարավորություն է տալիս դիմել սահմանադրական դատարան՝ պարզելու օրենքների, Ազգային ժողովի որոշումների, Հանրապետության Նախագահի հրամանագրերի, կառավարության, վարչապետի, տեղական ինքնակառավարման մարմինների որոշումների համապատասխանությունը Սահմանադրության 2-րդ գլխի դրույթներին, անկախ այն բանից, թե դատարանում քննվում է անձի բողոքը, թե՝ ոչ: Քանի որ սահմանադրական գանգատի շրջանակներում անձն իրավունք չունի հասնել ենթաօրենսդրական նորմատիվ ակտի սահմանադրականության ստուգմանը, ապա անձը դա կարող է անել մարդու իրավունքների պաշտպանի միջոցով: Իրավական տեսանկյունից որեւէ կերպ հիմնավորված չէ, որ սահմանադրական դատարանը չունի սահմանադրական մարմինների միջեւ իրավասությունների վերաբերյալ վեճերի լուծման լիազորություն: Այս լիազորությունն ամրագրված էր 2001 թ. նախագծում եւ արժանացել էր Վենետիկի հանձնաժողովի դրական գնահատականին (CDL-INF (2001)17, p. 66): Կիսանախագահական կառավարման ձեւին բնորոշ գործադիր իշխանության դուալիզմը շատ հաճախ հանգեցնում է Հանրապետության Նախագահի, կառավարության եւ Ազգային ժողովի միջեւ իրավասությունների վերաբերյալ վեճերի, որոնց լուծման ամենապատշաճ մարմինը սահմանադրական դատարանն է: Նախագիծն արդարացիորեն հրաժարվել է Սահմանադրությունում սահմանադրական դատարանի որոշումների եւ եզրակացությունների ընդունման ժամկետի ամրագրումից, քանի որ նման մոտեցումը հատուկ է միայն նորմերի նախնական վերահսկողությանը: Սակայն ճիշտ կլիներ հստակ ժամկետ սահմանել այն դեպքերի համար, երբ Հանրապետության Նախագահը կասեցնում է կառավարության որոշումների գործողությունը եւ դիմում սահմանադրական դատարան՝ Սահմանադրությանը դրանց համապատասխանության հարցը պարզելու համար (հոդված 86 մաս 4): Նախագիծը հստակ պատասխան չի տալիս այն հարցին, թե մեկ ամիս ժամկետով կառավարության որոշումների գործողության կասեցումը, արդյոք նշանակում է, որ սահմանադրական դատարանը պարտավոր է հենց այդ ժամկետում քննել եւ լուծել տվյալ հարցը: Ինչպես եւ գործող Սահմանադրությունը, նախագիծը սահմանում է, որ սահմանադրական դատարանի որոշումներն ուժի մեջ են մտնում հրապարակման պահից (հոդված 102 մաս 2): Միեւնույն ժամանակ նախագծի նույն հոդվածի 3 - րդ մասը նախատեսում է, որ սահմանադրական դատարանն իր որոշմամբ կարող է սահմանել Սահմանադրությանը չհամապատասխանող նորմատիվ ակտի կամ դրա մի մասի իրավական ուժը կորցնելու ավելի ուշ ժամկետ։ Նման դրույթի իմաստն այն է, որ սահմանադրական դատարանի որոշումն անմիջապես ուժի մեջ մտնելու դեպքում, կարող են առաջանալ իրավիճակներ, որոնց պետությունը դեռեւս պատրաստ չէ եւ դրա համար ժամանակ է անհրաժեշտ: Կարեւոր լրացում է նախագծի այն դրույթը, ըստ որի վերջնական են նաեւ Սահմանադրական դատարանի եզրակացությունները, որոնք ուժի մեջ են մտնում հրապարակման պահից (հոդված 102 մաս 2): Եթե սահմանադրական դատարանի եզրակացությունը բացասական է, ապա համապատասխան հարցը դուրս է գալիս իրավասու մարմնի քննությունից (հոդված 102 մաս 5): Դատախազություն Դատախազության վերաբերյալ 103 հոդվածի շարադրանքը նախագիծն չհիմնավորված կերպով շարունակում է պահպանել դատական իշխանությանը նվիրված 6 -րդ գլխում: Պետական մարմինների համակարգում դատախազության տեղն ու դերը Սահմանադրության մակարդակով մնում է անորոշ: Հետեւելով Վենետիկի հանձնաժողովի առաջարկներին, նախագիծը կարեւոր երաշխիքներ է սահմանել գլխավոր դատախազի անկախության համար: Գործող Սահմանադրությամբ գլխավոր դատախազն անմիջական կախվածության մեջ է գործադիր իշխանությունից, քանի որ նա վարչապետի առաջարկությամբ նշանակվում եւ ազատվում է Հանրապետության Նախագահի կողմից (հոդված 55 կետ 9): Ըստ նախագծի 103 հոդվածի 2 - րդ մասի, գլխավոր դատախազին Հանրապետության Նախագահի առաջարկությամբ նշանակում է Ազգային ժողովը` 6 տարի ժամկետով։ Այսպիսով, գլխավոր դատախազի նշանակման համար անհրաժեշտ է Հանրապետության Նախագահի եւ Ազգային ժողովի համաձայնությունը, իսկ նրա պաշտոնավարման ժամկետը ֆիքսված է եւ կախված չէ քաղաքական կոնյունկտուրայից: Գլխավոր դատախազը կարող է պաշտոնանկ արվել միայն օրենքով սահմանված դեպքերում՝ Հանրապետության Նախագահի առաջարկությամբ, Ազգային ժողովի պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ (հոդված 103, մաս 3): Նախագիծը նաեւ սահմանում է, որ նույն անձը չի կարող ավելի քան երկու անգամ անընդմեջ նշանակվել գլխավոր դատախազ։ Նախագիծը գրեթե փոփոխության չի ենթարկում դատախազության լիազորությունները, մինչդեռ առնվազն 103 հոդվածի 4 - րդ մասի 4 - րդ եւ 5 - րդ կետերը ճշգրտման կարիք ունեին: 103 հոդվածի 4 - րդ մասի 4 - րդ կետի համաձայն դատախազությունը պետական շահերի պաշտպանության հայց է ներկայացնում դատարան: Նման լիազորությունը չափազանց ընդգրկուն է. կամ անհրաժեշտ էր ընդհանրապես հրաժարվել այս լիազորությունից, ինչը հատուկ է ժամանակակից ժողովրդավարական երկրներին, կամ էլ՝ այն սահմանափակել պետության գույքային շահերով (ինչպես դա արտացոլված է Դատախազության մասին օրենքում): Ճիշտ կլիներ 103 հոդվածի 4 - րդ մասի 5 - րդ կետը (»դատախազությունը բողոքարկում է դատարանների վճիռները, դատավճիռները եւ որոշումները») սահմանափակել եւ այն տարածել միայն քրեական եւ օրենքով սահմանված այլ վարույթների վրա (ասենք, վարչական դատավարության, որտեղ դատախազությունը կարող է հանդես գալ որպես հանրային շահերի պաշտպան): Վենետիկի հանձնաժողովը դեռեւս 2001 թ. եզրակացությունում իր անհանգստությունն էր հայտնել այն առնչությամբ, որ գործող Սահմանադրության 93 հոդվածի համաձայն գլխավոր դատախազը, առանց որեւէ հատուկ սահմանափակման, կարող է դիմել վճռաբեկ դատարան, այդ թվում` քաղաքացիական գործերով, ինչը քաղաքացիական դատավարությունում ,կարող է խախտել կողմերի նախաձեռնության սկզբունքը» (CDL-INF(2001)17, p. 60): 5. ՏԵՂԱԿԱՆ ԻՆՔՆԱԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄԸ Նախագիծը մի շարք կարեւոր փոփոխություններ է կատարել Սահմանադրության 7-րդ գլխում, որն արդեն նվիրված է միայն տեղական ինքնակառավարմանը: Պետական կառավարմանը վերաբերող դրույթները տեղափոխվել են կառավարության մասին գլուխ: Նախագիծը վերացրել է ավագանու անդամների թվի անհարկի սահմանադրական սահմանափակումը, իսկ տեղական ինքնակառավարման մարմինների լիազորությունների ժամկետը 3 տարվա փոխարեն սահմանել է 4 տարի: Տեղական ինքնակառավարման մարմինները ստացել են սահմանադրական դատարան դիմելու իրավունք՝ իրենց սահմանադրական իրավունքները խախտող պետական մարմինների նորմատիվ ակտերի սահմանադրականությունը պարզելու հարցով (հոդված 101 մաս 1 կետ 5): Նախագծի 107 հոդվածի 4 - րդ մասի համաձայն, համայնքի անդամները կարող են ուղղակիորեն մասնակցել համայնքի գործերի կառավարմանը՝ համայնքային նշանակության հարցերը տեղական հանրաքվեով լուծելու միջոցով: Շատ կարեւոր են նախագծի 106 հոդվածի 2 - րդ եւ 3 - րդ մասերի դրույթները համայնքի կողմից իրականացվող լիազորությունների ֆինանսավորման վերաբերյալ: Նախագծի 105.1 հոդվածն ամրագրել է այն կարեւորագույն սկզբունքը, որ համայնքի վարչական սահմաններում գտնվող հողը, բացառությամբ պետական կարիքների համար անհրաժեշտ հողի եւ ֆիզիկական ու իրավաբանական անձանց պատկանող հողերի, համայնքի սեփականությունն է: Սահմանադրական այս նորմի լիարժեք իրականացման համար անցումային դրույթներում, թերեւս, հարկ կլիներ նշել պետության կողմից համայնքներին հողը որպես սեփականություն փոխանցելու ժամկետները: Նախագծի 109 հոդվածում պահպանել է համայնքի ընտրովի ղեկավարին կառավարության կողմից պաշտոնանկ անելու ինստիտուտը: Այս առնչությամբ Վենետիկի հանձնաժողովը 2004 թ. եզրակացությունում ընդգծել է. ,Այս լիազորության կիրառումը կարող է վտանգի ենթարկել տեղական ինքնակառավարման սկզբունքը, հատկապես, որ այլեւս չի պահանջվում, որ նախքան որոշում ընդունելը, կառավարությունը հարցումով դիմի սահմանադրական դատարան»: Չնայած սահմանադրական դատարան դիմելու վերաբերյալ Վենետիկի հանձնաժողովի պահանջը տեղ է գտել սահմանադրության փոփոխությունների նախագծում, սակայն դրանով հիմնախնդիրը չի լուծվել: Ակնհայտ է, որ Վենետիկի հանձնաժողովի այդ առաջարկը փոխզիջումային բնույթ էր կրում, քանի որ հանձնաժողովը նույն եզրակացությունում ԱԺԴ նախագծի առնչությամբ արտահայտվել էր գործող Սահմանադրության 109 հոդվածն ընդհանրապես հանելու օգտին (CDL-AD(2004)044, p. 93): Համայնքի ղեկավարի պաշտոնանկության ինստիտուտն անփոփոխ թողնելու դեպքում մի կողմից պահպանվում է Սահմանադրության 2 հոդվածի 2-րդ մասի եւ 4 հոդվածի, իսկ մյուս կողմից՝ 109 հոդվածի միջեւ եղած հակասությունը: 4 հոդվածում նախատեսված է համայնքապետի ուղղակի ընտրություն, մինչդեռ 109 հոդվածում կառավարությունն իրավունք ունի մարզպետի առաջարկությամբ համայնքապետին հեռացնել իր պաշտոնից: 2 հոդվածի 2-րդ մասը ժողովրդի իշխանությունը բաժանում է պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների միջեւ: Այդ հոդվածում նշված մարմինները մի կողմից ընտրվում են պետության քաղաքացիների, իսկ մյուս կողմից՝ համայնքի բնակչության կողմից: Սա նշանակում է, որ պաշտոնատար անձին սկզբունքորեն միայն նա կարող է պաշտոնանկ անել, ով ընտրել է նրան: Ըստ Սահմանադրության 4-րդ հոդվածի, այդ իրավունքը վերապահված է համայնքի բնակչությանը: Եթե համայնքապետը պատշաճ կերպով չի իրականացնում համայնքային եւ պետական խնդիրները, ապա նրա նկատմամբ պետք է կիրառվեն վարչական հսկողության եւ կարգապահական իրավունքի միջոցներ: Եթե համայնքապետն իր պարտականությունները չի կատարում օրենքների պահանջներին համապատասխան, ապա պետական միջամտության համաչափության սկզբունքին համապատասխան, սկզբում նրան կարելի է ավելի մեղմ միջոցներով պարտադրել իրականացնել իր պարտականությունները, քան՝ պաշտոնանկությունը: Այդպիսի մեղմ միջոց կարող է լինել, օրինակ, կոնկրետ պարտականությունները կատարելու վերաբերյալ լիազոր մարմնի ցուցումը: Որպես ավելի խիստ միջոց կարող է հանդիսանալ համայնքում ժամանակավորապես պետական լիազորի նշանակումը, որը պետք է համայնքի միջոցների հաշվին վերացնի համայնքապետի պաշտոնավարության ժամանակ թույլ տրված թերությունները: Հայաստանը, վավերացնելով Տեղական ինքնակառավարման եվրոպական խարտիան, որպես պարտադիր դրույթ ընդունել է այն սկզբունքը (հոդված 3 մաս 2), որ համայնքի ղեկավարը պետք է պատասխանատու լինի համայնքի ավագանու առջեւ, քանի որ համայնքի առաջնային եւ ներկայացուցչական մարմինն ավագանին է: Նման դրույթն անհրաժեշտ էր ամրագրել Սահմանադրությունում եւ լուծել այն հարցը, թե ինչ է տեղի ունենում, երբ համայնքի ավագանին անվստահություն է հայտնում համայնքի ղեկավարին: Հաշվի առնելով, որ ինչպես համայնքի ավագանին, այնպես էլ համայնքի ղեկավարն ընտրվում են ուղղակի ընտրական իրավունքի հիման վրա, նպատակահարմար կլիներ սահմանել, որ համայնքի ղեկավարին ավագանու կողմից անվստահություն հայտնելու դեպքում անցկացվում են համայնքի ավագանու եւ ղեկավարի միաժամանակյա ընտրություններ: Այս խնդրի լուծման մյուս հնարավոր տարբերակն այն է, որ ավագանուն իրավունք տրվի նախաձեռնել համայնքի ղեկավարի պաշտոնանկություն՝ տեղական հանրաքվեի միջոցով: Նախագիծը վերջապես հստակ սահմանել է Երեւանի կարգավիճակը՝ որպես համայնք: Ըստ նախագծի 108 հոդվածի, Երեւանի քաղաքապետի ընտրությունը կարող է տեղի ունենալ ինչպես ուղղակի, այնպես էլ անուղղակի ընտրության հիման վրա: Սակայն հոդվածն անտեսում է Երեւանում տեղական ինքնակառավարման իրականացման մյուս հիմնախնդիրները, որոնցից կարեւորագույնն այն է, թե ինչ մակարդակներում է իրականացվելու տեղական ինքնակառավարումը: Ըստ էության, նախագիծը վերացնում է Երեւանի թաղային համայնքների սահմանադրական հիմքը եւ հետագայում դրանք կարող են վերացվել օրենքով: Նպատակահարմար կլիներ Երեւանի համար Սահմանադրությունում ամրագրել տեղական ինքնակառավարման երկու մակարդակ՝ համաքաղաքային եւ թաղային: Խնդիրների բաշխումը կարելի է կատարել այնպես, որ քաղաքն իր մարմինների՝ ավագանու եւ քաղաքապետի միջոցով որոշումներ կայացնի ,համաքաղաքային նշանակության» խնդիրների, իսկ թաղերը՝ ավագանու եւ թաղապետի միջոցով՝ ,թաղային նշանակության» խնդիրների վերաբերյալ: Բացի այդ, կարելի էր նախատեսել, որ որոշ համաքաղաքային խնդիրների իրականացումը դրվեր թաղերի վրա՝ քաղաքացիների հետ անմիջական կապ պահպանելու համար: Նախագծի 110 հոդվածի 3 - րդ մասն անդրադարձել է տեղական ինքնակառավարման համար այնպիսի առանցքային խնդրի, ինչպիսին է միջհամայնքային միավորումների ստեղծումը: Քանի որ այսօր Հայաստանի համայնքների մեծամասնությունը չունի լիարժեք տեղական ինքնակառավարման իրականացման ներուժ, նախագիծը սահմանել է, որ օրենքով սահմանված կարգով կարող են ստեղծվել միջհամայնքային միավորումներ: Այս դրույթը չափազանց լակոնիկ է եւ օրենսդրի հայեցողությանն է թողնում ինչպես միջհամայնքային միավորումների ստեղծումն ընդհանրապես, այնպես էլ դրանց ստեղծման եղանակները: Ճիշտ կլիներ հենց Սահմանադրության մակարդակով կարգավորել առնվազն միջհամայնքային միավորումների ստեղծման ձեւերը (պարտադիր եւ կամավոր): Եթե համայնքներն իրենց անբավարար վարչական եւ տնտեսական ներուժի պատճառով տեւական ժամանակով ունակ չեն իրականացնել պետության կողմից պատվիրակված եւ այն պարտադիր լիազորությունները, որոնք էական նշանակություն ունեն իրենց բնակիչների համար, ապա պետությունը պետք է հնարավորություն ունենա այդ խնդիրներն արդյունավետ լուծելու նպատակով ստեղծել միջհամայնքային միավորումներ՝ Ազգային ժողովի կողմից ընդունված օրենքի միջոցով: Սահմանադրությունը պետք է նախատեսեր նաեւ կամավոր կերպով միջհամայնքային միավորումներ ստեղծելու հնարավորություն: Խմբագրական տեսակետից հիմնավոր չէ միջհամայնքային միավորումների մասին դրույթի ամրագրումը 110 հոդվածում, որի առաջին երկու մասերը վերաբերում են համայնքների միավորմանը եւ բաժանմանը: Միջհամայնքային միավորումների մասին դրույթն անհրաժեշտ էր ամրագրել առանձին հոդվածով, քանի որ նման միավորումներ ստեղծելու դեպքում համայնքները պահպանվում են որպես առանձին վարչա-տարածքային միավորներ: Համայնքի մարմինների գործունեության նկատմամբ վարչական հսկողության (իրավական եւ մասնագիտական հսկողություն) վերաբերյալ նախագծի 108.1 հոդվածի դրույթները բովանդակային եւ խմբագրական տեսանկյունից հստակ չեն: Քանի որ այսօր Հայաստանի տարածքի շուրջ 40 տոկոսն ընդգրկված չէ որեւէ համայնքի մեջ, ապա Սահմանադրության մակարդակով պետք էր ամրագրել, որ տեղական ինքնակառավարումն իրականացվում է Հայաստանի Հանրապետության ամբողջ տարածքում: Դա անհրաժեշտ էր նաեւ այն պատճառով, որ նախագիծը հրաժարվել է գործող Սահմանադրության 104 հոդվածի 2 - րդ մասից, ըստ որի մարզերը կազմված են գյուղական եւ քաղաքային համայնքներից: 6. ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ԸՆԴՈՒՆՈՒՄԸ ԵՎ ՓՈՓՈԽՈՒՄԸ Հայաստանը պատկանում է այն փոքրաթիվ երկրների ցանկին, որտեղ սահմանադրական ցանկացած փոփոխություն պետք է տեղի ունենա միայն հանրաքվեի միջոցով: 2005 թ. մայիսի 11 - ին առաջին ընթերցմամբ ընդունված նախագիծը փորձ էր կատարել ձերբազատվել այդ կարծր մոտեցումից եւ սահմանել էր, որ Սահմանադրության որոշ հոդվածներ (Սահմանադրության 2-րդ գլխի դրույթները, բացառությամբ 42-րդ, 45, 46 եւ 47-րդ հոդվածների, ինչպես նաեւ 51, 52, 53, 54 եւ 64-րդ հոդվածները) կարող են փոփոխվել Ազգային ժողովի կողմից՝ պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն երկու երրորդով։ Նման փոփոխությունն արժանացել էր Վենետիկի հանձնաժողովի դրական գնահատականին (CDL-AD(2004)044, p. 70), սակայն այս դրույթն առանց որեւէ լուրջ հիմնավորման հանվեց նախագծի երկրորդ ընթերցման ժամանակ եւ պահպանվեց սահմանադրական փոփոխությունների գործող կարգը: Սահմանադրության ընդունման եւ փոփոխության հետ կապված միակ փոփոխությունը վերաբերում է հանրաքվեի դրված նախագծի ընդունման համար անհրաժեշտ քվորումին: Ըստ նախագծի 113 հոդվածի, հանրաքվեի դրված նախագիծը համարվում է ընդունված, եթե կողմ է քվեարկել քվեարկության մասնակիցների կեսից ավելին, բայց ոչ պակաս, քան ընտրական ցուցակներում ընդգրկված քաղաքացիների 1/4 - ը (գործող Սահմանադրության 1/3 - ի փոխարեն): 7. ԱՆՄԻՋԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ԱՆՀԱՐԿԻ ՍԱՀՄԱՆԱՓԱԿՈՒՄԸ Ժամանակակից ժողովրդավարությունը հիմնականում իրականացվում է ներկայացուցչական ժողովրդավարության եղանակով՝ ժողովուրդն ընտրում է իր ներկայացուցիչներին (Ազգային ժողով, Հանրապետության Նախագահ), որոնք էլ նրա անունից իրականացնում են պետական իշխանությունը: Անմիջական ժողովրդավարության դեպքում ժողովուրդը հանրաքվեների միջոցով քաղաքական որոշումներ է կայացնում կոնկրետ հարցերի վերաբերյալ: Հանրաքվեի ինստիտուտն աշխարհում լայն տարածում ունի: Հանրաքվեի գաղափարը ձեւավորվել է դեռեւս 18-րդ դարում՝ ԱՄՆ-ի Նոր Անգլիա նահանգում եւ տարածում է գտել նաեւ մյուս նահանգներում: ԱՄՆ-ից հանրաքվեի գաղափարը տեղափոխվել է Ֆրանսիա: 1793 թ. ֆրանսիական Սահմանադրությունն ընդունեց այն գաղափարը, որ Սահմանադրությունը կարող է ընդունվել միայն հանրաքվեի միջոցով: Այնուհետեւ հանրաքվեի ինստիտուտը տարածում է գտել Շվեյցարիայի նահանգներում, իսկ 1874 թ. ամրագրվել է նաեւ այդ երկրի Սահմանադրության մեջ: Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո հանրաքվեի ինստիտուտն ընդունվեց Լիխտենշտեյնում, իսկ երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո՝ Արեւմտյան Եվրոպայի բազմաթիվ երկրներում: Այսօր որպես ինստիտուտ հանրաքվեն ամրագրված է մեկ տասնյակից ավել արեւմտաեվրոպական երկրներում: Պատմականորեն հանրաքվեի ինստիտուտի ծագումը կապված է եղել պառլամենտի նկատմամբ ժողովրդի անվստահության հետ, սակայն այժմ այն օրգանապես լրացնում է ներկայացուցչական ժողովրդավարությունը: Ժողովրդավարության հիմնական ձեւը ներկայացուցչական ժողովրդավարությունն է եւ անմիջական Ժողովրդավարությունը չի կարող փոխարինել ներկայացուցչականին, այլ կարող է միայն լրացնել այն: Պետական իշխանության իրականացումը համալիր խնդիր է, եւ շարքային քաղաքացիներն չեն կարող եւ ի վիճակի չեն որոշումներ կայացնել բոլոր հարցերի վերաբերյալ: Թեեւ Հայաստանի Սահմանադրության 2 հոդվածում ամրագրված է, որ ժողովուրդն իր իշխանությունն իրականացնում է ինչպես անմիջականորեն, այնպես էլ Սահմանադրությամբ նախատեսված մարմինների եւ պաշտոնատար անձանց միջոցով (»ներկայացուցչական ժողովրդավարություն»), սակայն Սահմանադրությունը նախատեսում է ժողովրդի կողմից իշխանությունն անմիջականորեն իրականացնելու միայն մեկ ձեւ՝ հանրաքվե, որը նախաձեռնելու եւ նշանակելու իրավունք ունեն միայն պետական մարմինները: Ըստ Սահմանադրության 111 եւ 112 հոդվածների, հանրաքվեներ կարող են նշանակվել Սահմանադրության եւ օրենքների ընդունման, ինչպես նաեւ դրանցում փոփոխություններ կատարելու հարցերով: Սահմանադրական հանրաքվե կարող են նախաձեռնել Հանրապետության Նախագահը եւ Ազգային ժողովը, իսկ օրենքների ընդունման կամ փոփոխության հանրաքվե՝ Ազգային ժողովը եւ կառավարությունը: Սահմանադրությունը ժողովրդին ուղղակիորեն չի տրամադրում հանրաքվեի անցկացման որեւէ անմիջական նախաձեռնություն, չնայած սահմանադրական դատարանի 2003 թվականի ապրիլի 16 - ի որոշումից բխում է, որ Սահմանադրությունը սպառիչ չի սահմանել հանրաքվեների ձեւերը, եւ օրենսդիրը կարող է ,Հանրաքվեի մասին» օրենքով նախատեսել հանրաքվեների այլ ձեւեր, օրինակ՝ վստահության հանրաքվե: Հայաստանի Սահմանադրության համեմատությունն ինչպես կայացած ժողովրդավարական, այնպես էլ նախկին սոցիալիստական երկրների սահմանադրություների հետ ցույց է տալիս, որ Հայաստանում բացակայում են անմիջական ժողովրդավարության բազմաթիվ կարեւոր տարրեր: Հայաստանում քաղաքացիները չունեն օրենսդրական նախաձեռնության իրավունք, մինչդեռ նման իրավունքով օժտված են Ալբանիայի, Լատվիայի, Լիտվայի, Լեհաստանի, Հունգարիայի եւ այլ երկրների ընտրական իրավունք ունեցող քաղաքացիները: Արեւելաեվրոպական երկրների մեծամասնությունում (Ալբանիա, Խորվաթիա, Լատվիա, Մոլդովա, Լեհաստան, Սլովենիա, Հունգարիա, Սլովակիա, Ուկրաինա) որոշակի թվով ստորագրությունների առկայության դեպքում պառլամենտի կողմից ընդունված օրենքների վերաբերյալ պարտադիր կերպով անցկացվում է հանրաքվե: Հաշվի առնելով Հայաստանի Հանրապետության տարածքի չափերը եւ բնակչության թիվը, անմիջական ժողովրդավարության հնարավորությունները կարելի էր առավելագույնս օգտագործել (քաղաքացիական եւ օրենսդրական նախաձեռնության իրավունք), սակայն, սահմանադրական փոփոխությունների նախագիծն այս հարցին այդպես էլ չանդրադարձավ: 8. ԵԶՐԱՓԱԿԻՉ ԵՎ ԱՆՑՈՒՄԱՅԻՆ ԴՐՈՒՅԹՆԵՐ 2004 թ. Ազգային ժողով ներկայացված սահմանադրական փոփոխությունների երեք նախագծերը չէին պարունակում եզրափակիչ եւ անցումային դրույթներ: Առաջին ընթերցումից մի փոքր առաջ, կոալիցիայի նախագծում ընդգրկվեց նոր 115 հոդված, ըստ որի Սահմանադրության փոփոխություններն ուժի մեջ պետք է մտնեին հանրաքվեի արդյունքների հիման վրա` Ազգային ժողովի նոր ընտրություններից հետո։ Նման մոտեցումն արժանացավ Վենետիկի հանձնաժողովի քննադատական գնահատականին: 2005 թ. հունիսի 23 - ին ընդունված ,Սահմանադրական ռեֆորմի գործընթացը Հայաստանում» 1458 բանաձեւում Եվրոպայի խորհրդի խորհրդարանական վեհաժողովը կոչ էր անում Հայաստանի իշխանություններին եւ պառլամենտական մեծամասնությանը, որ սահմանադրական փոփոխություններն ուժի մեջ մտնեն հնարավորինս շուտ՝ ողջամիտ ժամկետում: Հաջորդ օրը Վենետիկի հանձնաժողովի եւ Հայաստանի իշխանությունների միջեւ ձեռք բերված համաձայնությունների համապատասխան որոշվեց ընդհանրապես հանել115 հոդվածը: Սահմանադրության առանձին դրույթներ, առնվազն նրանք, որոնք վերաբերում են մարդու իրավունքներին, մարդու իրավունքների պաշտպանին եւ դատական իշխանությանը, պետք է ուժի մեջ մտնեին անմիջապես կամ որքան հնարավոր է շուտ: Նախագծի 115 հոդվածի համաձայն Սահմանադրության փոփոխությունները, բացառությամբ 55 հոդվածի 9 - րդ կետի առաջին նախադասության՝ վերահսկիչ պալատի նախագահին եւ գլխավոր դատախազին վերաբերող դրույթների, 63 հոդվածի երկրորդ մասի առաջին նախադասությամբ սահմանված դրույթի, 74.1 հոդվածի առաջին մասի, 83.4 հոդվածի, 85 հոդվածի վեցերորդ մասի առաջին նախադասությամբ սահմանված դրույթի, 86 հոդվածի, 88.1 հոդվածի առաջին մասի, 101 հոդվածի 6 - րդ կետի, 107 հոդվածի առաջին մասում նշված ժամկետի, ուժի մեջ են մտնում ,Հայաստանի Հանրապետության պաշտոնական տեղեկագրում» հրապարակվելու հաջորդ օրվանից: Նախագծի 116 հոդվածը սահմանում է 115 հոդվածում նշված դրույթների ուժի մեջ մտնելու ժամկետները: Սահմանադրության փոփոխությունների 55 հոդվածի 9 -րդ կետի առաջին նախադասության՝ վերահսկիչ պալատի նախագահին եւ գլխավոր դատախազին վերաբերող դրույթները, 74.1 հոդվածի առաջին մասը (Ազգային ժողովի արձակումը, եթե Ազգային ժողովը երկու անգամ անընդմեջ երկու ամսվա ընթացքում հավանություն չի տալիս կառավարության ծրագրին), 83.4 հոդվածով սահմանված դրույթը (Վերահսկիչ պալատ), 86 հոդվածը (կառավարության նիստերի հրավիրումը եւ վարումը, կառավարության որոշումների ստորագրումը եւ դրանց կասեցումը), 88.1 հոդվածի առաջին մասն (մարզպետների նշանակումն ու ազատումը) ուժի մեջ են մտնում Ազգային ժողովի հաջորդ գումարման առաջին նստաշրջանի բացման օրվանից: 88.1 հոդվածի առաջին մասի հիշատակումն այստեղ անտեղի է, քանի որ մարզպետների նշանակման եւ ազատման կարգում ոչինչ փոխված չէ: 63 հոդվածի երկրորդ մասի առաջին նախադասությամբ սահմանված դրույթը (Ազգային ժողովն ընտրվում է հինգ տարի ժամկետով) կիրառվում է Ազգային ժողովի հաջորդ գումարումների համար: 85 հոդվածի վեցերորդ մասի առաջին նախադասությամբ սահմանված դրույթն այն մասին, որ կառավարության առաջարկությամբ նրա կառուցվածքը սահմանվում է օրենքով, ուժի մեջ է մտնում 2008 թվականի հուլիսի 1-ից: Այս դրույթի համար նման ուշ ժամկետ սահմանելը որեւէ իրավական հիմնավորում չունի: 101 հոդվածի 6 - րդ կետը սահմանադրական գանգատի վերաբերյալ ուժի մեջ է մտնում 2006 թվականի հուլիսի 1-ից, քանի որ մինչ այդ անհրաժեշտ կլինի փոփոխություններ մտցնել ,Սահմանադրական դատարանի մասին» օրենքում եւ կարգավորել սահմանադրական գանգատի վերաբերյալ ընթացակարգը: 107 հոդվածի առաջին մասում նշված տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրության նոր՝ քառամյա ժամկետն ուժի մեջ է մտնում Սահմանադրության փոփոխությունների ընդունումից հետո ընտրված տեղական ինքնակառավարման մարմինների համար: Սահմանադրության փոփոխությունների ուժի մեջ մտնելուց հետո նախագծի 117 հոդվածն ամրագրում է անցումային դրույթներ, որոնք անհրաժեշտ են փոփոխություններով սահմանված նոր նորմերի ներդաշնակ կենսագործման համար: Ազգային ժողովը երկու տարվա ընթացքում գործող օրենքները պարտավոր է համապատասխանեցնել Սահմանադրության փոփոխություններին: Հոդվածի 4 - րդ եւ 5 - րդ կետերին համապատասխան մինչեւ Ազգային ժողովի հաջորդ գումարման առաջին նստաշրջանի բացման օրը Հանրապետության Նախագահը կարող է Ազգային ժողովի նախագահի եւ վարչապետի հետ խորհրդակցելուց հետո արձակել Ազգային ժողովը եւ նշանակել արտահերթ ընտրություն, ազատել վարչապետին, իսկ կառավարության նիuտերը հրավիրում եւ վարում է Հանրապետության Նախագահը կամ վարչապետը՝ նրա հանձնարարությամբ: Կառավարության որոշումները uտորագրում է վարչապետը, վավերացնում` Հանրապետության Նախագահը: Նման դրույթների առկայության պայմաններում օրենսդիր եւ գործադիր իշխանությունների նկատմամբ Հանրապետության Նախագահը պահպանվում է իր բոլոր կարեւոր լծակները: Ըստ էության, կառավարման համակարգին վերաբերող կարեւորագույն բարեփոխումներն ուժի մեջ են մտնելու միայն Ազգային ժողովի հաջորդ ընտրությունից հետո, ինչը խիստ վտանգավոր է ազատ եւ արդար ընտրությունների անցկացման տեսանկյունից: Ըստ 117 հոդվածի 10 - րդ կետի արդարադատության խորհրդի գործող դատավոր եւ իրավաբան-գիտնական անդամները շարունակում են պաշտոնավարել մինչեւ իրենց լիազորությունների ժամկետի ավարտը, իսկ Ազգային ժողովը երեք ամսվա ընթացքում ընտրում է արդարադատության խորհրդի երկու իրավաբան-գիտնական անդամներին: Քանի որ նախագծի 96 հոդվածի համաձայն սահմանադրական դատարանի անդամների պաշտոնավարման ժամկետը նույնպես սահմանվել է 65 տարի (ինչպես դատավորների պաշտոնավարման ժամկետը), ապա 117 հոդվածի 13 - րդ կետը ճշգրտում է, որ այդ նոր ժամկետը չի տարածվում սահմանադրական դատարանի գործող անդամների վրա եւ նրանք շարունակում են պաշտոնավարել մինչեւ իրենց 70 տարին լրանալը: Նախագծի 117 հոդվածի 11 - րդ կետի համաձայն 83.2 հոդվածով նախատեսված անկախ մարմնի գործող անդամները շարունակում են պաշտոնավարել մինչեւ ,Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով սահմանված իրենց լիազորությունների ժամկետի ավարտը: Նրանց պաշտոնավարության ժամկետը լրանալու կամ լիազորությունների վաղաժամկետ դադարեցման դեպքերում թափուր տեղերը լրացվում են հաջորդաբար Ազգային ժողովի եւ Հանրապետության Նախագահի կողմից: Այս դրույթը հաշվի չի առնում Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի ազգային հանձնաժողովի կազմի վերաբերյալ Եվրոպայի խորհրդի մտահոգությունները, որը բազմիցս կոչ է արել հնարավորինս շուտ փոխել այդ հանձնաժողովի կազմը (ԵԽԽՎ 1374 (2004) բանաձեւի 11 - րդ կետի 3 - րդ ենթակետ): Այս խնդրին Վենետիկի հանձնաժողովն իր վերջին եզրակացությունում զարմանալիորեն չի անդրադարձել (CDL-AD(2005)025): Նախագծի 117 հոդվածի 12 - րդ կետը սահմանում է, որ Երեւան քաղաքում տեղական ինքնակառավարման մարմինները կազմավորվում են համապատասխան օրենքի ընդունումից հետո ոչ ուշ, քան երկու տարվա ընթացքում: Մինչ այդ Երեւան քաղաքում տեղական ինքնակառավարումը եւ տարածքային կառավարումը իրականացվում են գործող օրենսդրությամբ սահմանված կարգով: Հաշվի առնելով, որ համապատասխան օրենքի ընդունման համար Ազգային ժողովն ունի մինչեւ երկու տարի ժամկետ, չի բացառվում, որ Երեւան քաղաքում տեղական ինքնակառավարման նոր մարմինները կազմավորվեն միայն 4 տարի հետո: ԱՄՓՈՓՈՒՄ Սահմանադրական փոփոխությունների նախագծի տարբեր դրույթներին տրված գնահատականներից զատ անհրաժեշտ է նախագծին տալ մեկ ամբողջական գնահատական, քանի որ այն միասնական փաստաթուղթ է եւ հանրաքվեի մասնակիցն իր դիրքորոշումը պետք է արտահայտի ոչ թե վերջինիս առանձին դրույթների, այլ ամբողջ փաստաթղթի վերաբերյալ: Եթե փոփոխությունների առանձին դրույթների վերլուծությունը եւ դրանց միանշանակ գնահատական տալը մեծ դժվարություն չի ներկայացնում, ապա նույնը չի կարելի ասել փոփոխությունների ամբողջ տեքստի մասին: Նման իրավունք իրենց չեն կարող վերապահել նույնիսկ մասնագետները, քանի որ նախագիծը պարունակում է ինչպես երկրի ժողովրդավարացմանն ու կայուն զարգացմանը նպաստող դրույթներ, այնպես էլ չլուծված խնդիրներ եւ նույնիսկ հետընթաց դրույթներ: Առաջընթաց պարունակող դրույթներ - Մարդը, նրա արժանապատվությունը, հիմնական իրավունքները եւ ազատությունները սահմանվում են որպես բարձրագույն արժեքներ: - Որպես պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ու պաշտոնատար անձանց լիազորությունների աղբյուր սահմանվում է միայն Սահմանադրությունը կամ օրենքները: - Երաշխավորվում է Սահմանադրության եւ օրենքների գերակայությունը, քանի որ նորմատիվ իրավական ակտեր կարող են ընդունվել միայն Սահմանադրության եւ օրենքների հիման վրա եւ դրանց իրականացումն ապահովելու նպատակով: - Սահմանադրական կարգի հիմունքներ գլխում երաշխավորվում է տեղական ինքնակառավարումը: - Արգելված է մահապատիժը: - Սահմանվել են անձին ազատությունից զրկելու հիմքերը, ազատությունից զրկված անձի իրավունքների երաշխիքները: - Իրավունքների պաշտպանության մեխանիզմներում ավելացված է մարդու իրավունքների պաշտպանին, սահմանադրական դատարան եւ մարդու իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության միջազգային մարմիններին դիմելու իրավունքը: - Սահմանադրական ամրագրում է ստացել յուրաքանչյուր ոքի՝ տեղեկատվություն ստանալու իրավունքը: - Սահմանվել է հանրային ծառայության անցնելու իրավունքը: - Սահմանվել է պարտադիր հիմնական ընդհանուր կրթություն: - Սահմանվել է մարդու ընդհանուր ազատության սկզբունքը. ,Յուրաքանչյուր ոք ազատ է կատարելու այն, ինչն արգելված չէ օրենքով եւ չի խախտում այլոց իրավունքները եւ ազատությունները»: - Գործող Սահմանադրությամբ բացառապես Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիներին վերապահված մի շարք իրավունքներ տրված են նաեւ ոչ քաղաքացիներին: - Ամրագրված են տնտեսական, սոցիալական եւ մշակութային ոլորտներում պետության հիմնական խնդիրները: - Սահմանափակված են Հանրապետության Նախագահի՝ Ազգային ժողովը լուծարելու եւ վարչապետին ազատելու բացարձակ լիազորությունները: - Սահմանափակված է Հանրապետության Նախագահի՝ գլխավոր դատախազին նշանակելու եւ ազատելու հայեցողական լիազորությունը: - Հանրապետության Նախագահը չի գլխավորում արդարադատության խորհուրդը եւ նշանակում է արդարադատության խորհրդի միայն երկու անդամի: - Ազգային ժողովն իր մասնակցություն ունի գլխավոր դատախազի, մարդու իրավունքների պաշտպանի նշանակման, արդարադատության խորհրդի, հեռարձակվող լրատվության միջոցների ազատությունը, անկախությունը եւ բազմազանությունն ապահովող անկախ մարմնի ձեւավորման հարցերում: - Ամրագրված է պատգամավորների հարցապնդման իրավունքը: - Հստակորեն սահմանված է Ազգային ժողովի կողմից վավերացման ենթակա միջազգային պայմանագրերի ցանկը: - Սահմանվել է կառավարության լիազորությունը՝ մշակելու եւ իրականացնելու Հայաստանի Հանրապետության ներքին քաղաքականությունը, ինչպես նաեւ Հայաստանի Հանրապետության արտաքին քաղաքականությունը՝ Հանրապետության Նախագահի հետ համատեղ: - Սահմանված է վարչապետի՝ կառավարության նիստեր հրավիրելու եւ վարելու, կառավարության որոշումները ստորագրելու լիազորությունը: - Ընդլայնված է դատական իշխանության անկախության երաշխիքների շրջանակը: - Ընդլայնվել է սահմանադրական դատարան դիմող սուբյեկտների շրջանակը: - Օրենքով պետք է սահմանվեն համայնքների ֆինանսավորման այնպիսի աղբյուրներ, որոնք ապահովում են նրանց լիազորությունների իրականացումը: - Սահմանադրական ամրագրում է ստացել համայնքներին պատվիրակված լիազորությունները պետական բյուջեից պարտադիր ֆինանսավորելու վերաբերյալ դրույթը: - Երեւան քաղաքը սահմանվել է որպես համայնք եւ նախատեսվում է Երեւան քաղաքի տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրովիության սկզբունքը: Չլուծված հարցեր - Իր տրամաբանական ավարտին հասցված չէ սուբյեկտիվ իրավունքների տարանջատումը սոցիալական իրավունքներից եւ այս ոլորտում պետության վարած քաղաքականությունից: - Ուղղակիորեն սահմանված չէ համաչափության սկզբունքը. - Մինչեւ վերջ երաշխավորված չէ կառավարության ձեւավորման հարցում Ազգային ժողովի վճռորոշ դերակատարությունը: Կառավարության ձեւավորման ընթացքում բացառված չէ կառավարական ճգնաժամի հնարավորությունը: - Միմյանցից տարանջատված չեն Հանրապետության Նախագահի ֆունկցիաները եւ լիազորությունները: - Լինելով Սահմանադրության երաշխավորը, Հանրապետության Նախագահը որեւէ պատասխանատվություն չի կրում Սահմանադրության կոպիտ կամ դիտավորյալ խախտման համար: - Արտաքին քաղաքականության եւ պաշտպանության բնագավառներում նախատեսված չէ կրկնաստորագրման ինստիտուտը, ինչի հետեւանքով այդ ոլորտներում կարող է վտանգվել միասնական քաղաքականության իրականացումը: - Հանրապետության Նախագահը պահպանում է իր իրավունքը՝ առանց կրկնաստորագրման տարբեր պաշտոններում նշանակումներ կատարելու հարցում: - Ազգային ժողովը չի կարող վերացնել Հանրապետության Նախագահի կողմից հայտարարված արտակարգ եւ ռազմական դրությունը: - Հանրապետության Նախագահը, զրկվելով կառավարության որոշումները վավերացնելու իրավունքից, միաժամանակ իրավունք է ստացել կասեցնել կառավարության որոշումները եւ դրանց սահմանադրականությունը որոշելու հարցով դիմել սահմանադրական դատարան: Հանրապետության Նախագահի նման լիազորությունը էականորեն կարող է կաշկանդել կառավարության օպերատիվ գործունեությունը: - Հանրապետության Նախագահը՝ ունենալով մարզպետներ նշանակելու եւ ազատելու մասին կառավարության որոշումները վավերացնելու լիազորություն, կարող է խոչընդոտել կառավարության կողմից միասնական ներքին քաղաքականության իրականացումը: - Նախագծի մեջ բացակայում են կարգավորող հանձնաժողովների վերաբերյալ դրույթներ: Չկան սահմանադրական երաշխիքներ ու մեխանիզմներ՝ անկողմնակալ, հավասարակշռված ու պրոֆեսիոնալ ընտրական հանձնաժողովներ ունենալու հարցում: - Հանրապետության Նախագահը պահպանում է սահմանադրական փոփոխությունների հարցում 2/3 վետոյի իրավունքը: - Երաշխավորված չեն Ազգային ժողովում ներկայացված պառլամենտական փոքրամասնության մի շարք իրավունքներ: - Բացակայում են անմիջական ժողովրդավարության այնպիսի ինստիտուտներ, ինչպիսիք են ժողովրդի կողմից օրենսդրական նախաձեռնությունը եւ հանրաքվեի նախաձեռնումը: - Սահմանադրական դատարանին վերապահված չէ սահմանադրական մարմինների միջեւ իրավասությունների հարցով վեճեր լուծելու լիազորությունը: - Սահմանադրական դատարանի եզրակացության առկայության դեպքում կառավարությանը վերապահված է համայնքի ղեկավարին պաշտոնանկ անելու լիազորություն, ինչը տեղական ինքնակառավարման մարմիններին գործնականում կախվածության մեջ է դնում գործադիր իշխանությունից եւ չի նպաստում տեղական ինքնակառավարման կայացմանը: - Երեւան քաղաքում սահմանադրորեն երաշխավորված չէ թաղային համայնքների գոյությունը եւ թաղային համայնքի տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրովիությունը: Հետընթաց Գործող սահմանադրության նկատմամբ նախագիծը հետընթաց է արձանագրում առնվազն երկու դրույթներում. - Առաջարկված եղանակով երկքաղաքացիության ինստիտուտի ամրագրումը: - Հանրության եւ պետության կարիքների համար սեփականության օտարման մեխանիզմների առավել դյուրացումը: Սահմանադրության փոփոխությունների նախագծի վերաբերյալ թերեւս միակ ամբողջական գնահատականը հետեւյալնն է. "Նախագիծն առաջընթաց է գործող Սահմանադրության նկատմամբ, սակայն ...": Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության փոփոխությունների նախագիծը Համառոտ պարզաբանումներ Տպագրությունը ֆինանսավորել են Բաց հասարակության ինստիտուտի օժանդակության հիմնադրամի հայաստանյան մասնաճյուղի եւ Հայաստանի Հանրապետությունում Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների դեսպանության ֆինանսական օժանդակության: Ձեւավորող՝ Նունե Ներսիսյան Հեղինակներ` Վարդան Պողոսյան, Հրայր Թովմասյան Տպաքանակ՝ 10 000 օրինակ Girq2_HH_Sahmanadrutyan_popoxu...doc